Laatst gelezen boek boven
In
Washington Black
van Esi Edugyan
vertelt een jonge man zijn levensverhaal dat hij begon als slaaf op Barbados. Het laat de gruwelen en willekeur zien op
een suikerriet plantage in de Caraïben, maar verhaalt ook hoe en met
hoeveel moeite hij zich los worstelt van dit opgedrongen,
gewelddadige en vernederende bestaan. Het boek is een bestseller. Het
is rijk en ondanks de zwarte pagina's ook positief: loskomen
van ellende kan en er zijn mensen die daarbij willen en kunnen
helpen.
Washington wordt uitgekozen als ballast voor het
luchtschip van Christopher Smith. Hij is de eigenzinnige broer van
Erasmus, de eigenaar van de plantage waar de jongen een tot slaaf
gemaakte is. Smith disciplineert zijn slaven op een sadistische
manier, terwijl Titsch – zoals Christopher vanwege zijn spichtige
gestalte wordt genoemd –, een alles onderzoekende wetenschapper is
en behoort tot de abolitionisten. Washington blijkt in zijn dienst
een begenadigd tekenaar en intelligente jongen te zijn. Tussen beide
ontwikkelt zich een werkrelatie die op vriendschap lijkt. Het maakt hem
los van zijn eigen achtergrond, maar het helpt wel bij het verbeteren
van zijn positie.
Werktuig
en vertrouwen
Het boek
heeft de opzet van een avonturen roman. Het is verdeeld in vier
delen: Faith Plantation Barbados (1830); Adrift (1832); Nova Scotia
(1834); en England (1836). Makkelijk
wordt het leven nooit. Ook niet aan de zijde van Titsch. De reis schetst een beeld van hopeloze
families, malle zeelieden, vaders zonder vadergevoelens, en een
gewiekste premiejager die op Washingtons' spoor zit. Er is liefde en
zelfs de Prinsengracht in Amsterdam.
Wie is wel
te vertrouwen en wie niet en hoe bepaal je dat. Titsch heeft
Washington mogelijk als werktuig voor zijn eigen wetenschappelijke en
morele positie gebruikt. Hoeveel mensen zijn in staat niet alleen te
denken dat alle mensen gelijk zijn, maar er ook naar te leven. Zijn
er mensen die geholpen moeten worden en mensen die helpen? Wilden de
bestrijders van de slavernij een morele vlek op de blanke
samenleving wegpoetsen of het kapot maken van zwarte mensen
tegengaan? Het zijn bijtende vragen.
Wetenschap
Er
komen nogal wat geleerden voor in het boek. Zich verstoppende
geleerden. Geleerden die onderzoek doen op de Noordpool of naar het
vergaan van lijken (een necroptosist). Zij die zich richten op
technologie, zoals het vastleggen van de sterrenhemel of die
zeedieren onderzoeken en verzamelen. Een van die geleerden die door
Washington wordt geholpen, laat hem voelen dat hij slaaf is geweest
en dat hij daardoor een geruïneerd en niet volwaardig wezen is, “zoals een beschadigd voorwerp dat uit het voor wordt gehaald.” Hij
bedenkt ergens in het boek dat hij naïef de wetenschap gezien heeft
als een middel om de verschillen tussen ras, sekse en geloven weg te
nemen en waar de feiten wachten om onbevooroordeeld
ontdekt te worden.
Leeswijzer
Het
boek bevat na de tekst een Readers
Guide, een serie vragen die moet helpen
diepere lagen in boek bloot te leggen: hoe verhoudt een uitspraak of
kwestie zich met een andere, wat als, benoem en beschrijf de echte en
figuurlijke littekens in het boek, welke rol speelt observeren in de
roman, en nog een aantal vragen die zoeken naar en wijzen op verbanden. Ideaal voor
een bespreking in leesgroep of klas. Mocht ik er zelf een vraag bij
voegen dan zou die gaan over het gebruik van de woorden neger en
nikker en of die in een dergelijk boek gebruikt kunnen worden en
waarom wel of niet? En heeft het gebruikt van het scheldwoord
Eskimo's voor Inuit en lezer een zelfde betekenis?
Geforceerd
Voor
mij was het moeilijk voor te stellen dat je leest over een jonge man
van 11 tot hooguit 20 jaar oud die zich door weer en wind slaat en
zich ontwikkelt tot een man die zijn sporen nalaat in de wereld. Een
slaaf die terecht ook een claim legt op de wereld van de wetenschap, las ik in
een verkoopcitaat in het boek. Maar dat is zo geforceerd. Al voordat
het boek zijn verhaal begon studeerde
de eerst Afro-Amerikaan af op een universiteit in de Verenigde
Staten. Voor die claim op de wetenschap is dan
ook geen roman meer nodig. Dat is een achterhoede gevecht. Wat wel
blijft is dat Washington zijn naam bij al zijn inspanningen
nauwelijks genoemd wordt door de geleerden die dankbaar gebruik maken
van zijn diensten. Die eer om genoemd te worden, is voorbehouden aan
witte mannen. Nog steeds kunnen studenten, wetenschappelijke
medewerkers en zelfs collega's zo gebruikt worden door handige
geleerden. Dat is één van de strijdperken waar nog steeds te strijden is.
Ongerijmdheden
Esi
Edugyan schreef een boek over mensen en hun onvrijheid en vrijheid
binnen de knellende conventies. Ze schreef ook een boek over de
wispelturigheid van de mens. Bereikte resultaten uit het verleden
worden geofferd aan grillen in het heden. Als je die mens slechts als
rationeel wezen gaat zien, dan kan je verkeerde conclusies trekken.
Bijvoorbeeld dat jouw held van vroeger mensen eigenlijk als
instrument gebruikt, terwijl het gedrag verklaard kan worden door
excentrieke afwijkingen of blindheid voor 'bijzaken', van vader op
zoon overgegaan, ongerijmd en slechts gericht op het doel.
Jaloersheid op de beschermeling van jouw voormalige beschermster,
terwijl je zelf al in veiliger vaarwater terecht bent gekomen, is ook
niet logisch. Washington Black geeft aan al die zaken een draai en
diepgang. De jonge man gaat ondanks alle hindernissen en dankzij alle
mogelijkheden en zijn eigen inzet op zijn vrijheid af die geworteld
is in het leven waar hij vandaan komt.
***
Happiness
(Nederlands De paradox van geluk)
van
Aminatta Forna lag op de stapel te lezen boeken van mijn vriendin. Al
na een paar pagina's herkende ik het. In het dit jaar helaas
verdwenen VPRO-programma
boeken werd de schrijfster erover geïnterviewd.
Ze vertelde dat ze hoofdpersonen zonder nare kantjes wilde
neerzetten.
Het boek vertelt een verhaal van inderdaad twee
fijne mensen die elkaar in Londen ontmoeten. Attila, een psychiater
gespecialiseerd in Post Traumatische Stress Stoornis (PTSS of
engelstalig D van Disorder) in oorlogs- en conflictgebieden en Jean,
een self-made
biologe die onderzoek doet naar de vossenpopulatie van Londen. Ze
lopen op een brug over de Tames letterlijk tegen elkaar op en hun
levens raken daarna langzaamaan steeds meer verweven.
Patronen
Je vermoedt
dat dit proces tot meer zal leiden, maar pas na een bladzijde
of honderd staat er dat de vrouw van Attila dood is en kan de romance
zich – nog steeds langzaam – gaan ontwikkelen naar het laatste
hoofdstuk. Een slot waar die liefdesrelatie inderdaad bestaat. Dan heeft het
boek al laten zien er een leven is in de marge van de stad.
Londen, de grote stad, is meer dan we zien. Iedereen kijkt anders,
maar in dit boek wordt gekeken naar het wildleven en naar
het personeel dat de toeristenindustrie laat draaien en de straten
schoonhoudt. Er zijn bewakers uit Nigeria, portiers uit Ghana en
straatvegers uit Sierra Leone. Niet alleen dieren hebben er hun eigen
patronen om te leven, ook groepen mensen. We komen ook in de hogere
lagen van de stad terecht. Soms letterlijk.
Ezelsoor
Er
zit een ezelsoor op de pagina. Om me er aan te herinneren dat ik de
etymologie van Aldwych wil weten. Het doet me denken aan 'oude/alte
wijk', maar het komt uit het Saksisch en is verboden met de
oorsprong van Londen zo blijkt als ik het opzoek
.
Op diezelfde pagina ziet een meisje vanuit de bar op de 32ste
verdieping van een hoog gebouw, The
Shard, een slechtvalk zich naar beneden storten op een voor het
meisje onzichtbare duif. Ze vraagt aan haar ouders of ze er ook zo
een mag. “We zien nog wel,”
antwoord haar moeder. Op grote hoogte gelden andere mores.
Uitstapjes
Het
boek begint met een hoofdstuk over een wolvenjager (wolfer
in het engels). Een man die de woestheid van de natuur en het gevaar
voor het vee bestrijdt. Het is één van die hoofdstukken die weg
stappen uit het chronologische relaas en waarin wordt beschreven wat
elders in een andere tijd gebeurde. In dergelijke hoofdstukken kom je
terecht in het huwelijksleven en het onderzoek naar coyotes van Jean.
Je verzeilt door die hoofdstukken ook in het vroegere leven van
Atilla en zijn aanwezigheid in de oorlogen in Siera Leone en Irak,
zijn studententijd in Londen, bij zijn grote voorbeeld in Dakar en
thuis in Acra. De hoofdstukken zijn essentiële bouwstenen in het
boek, maar ook een hindernis bij het vlot doorlezen.
Dieren
Veel
later in het boek zijn er bomenkappers die een boom vol
halsbandparkietennesten om zagen. De vogel is nadrukkelijk aanwezig (maar er wordt
geschreven dat deze uit Argentinië komt, maar dat moet zijn tropisch
Afrika en Zuid-Azië). De burgemeester van Londen belooft dat hij de
vossen zal bestrijden. Als je geen last van vossen wilt, dan moet je
je vuilnis in een container doen. Het is echter veel makkelijker om
de vossen van alles te beschuldigen en bovendien, ze
horen niet in de stad, fokken als konijnen en je moet ze wel
afschieten. Uitzonderlijk is echter dat iemand door de dieren wordt verwond.
Tijdens Jean's onderzoek naar coyotes werden vergelijkbare argumenten
gebruikt voor de in het wild levende dieren.
Leven
De
natuur is oncontroleerbaar en dat is of lijkt gevaarlijk en moet
wel onder controle worden gebracht, het is de drang om gevaar
in te dammen. Net als heftige emoties gevaarlijk zijn en ook een gevaar dat ingeperkt moet worden. Daarmee raken we de centrale boodschap
van het boek. Heftige emotie betekent niet automatisch trauma en
blijvende schade. Mensen kunnen die ervaringen ook verwerken, deel
van hun leven maken en er verder mee leven en zelfs gelukkig worden.
In veel delen van de wereld moet je wel. Op de fiets kan ik me de
luxe van corona-angst veroorloven, maar woon je in een
vluchtelingenkamp of hutje-aan-mutje in een sloppenwijk dan moet je
met ook dat gevaar doorleven. Veel mensen doen dat met, maar nog vaker zonder, hulp van de geestelijke gezondheidszorg, een sector die dat
meer zou moeten beseffen. Niet in aanraking willen komen met
bedreigingen, kan zo ver gaan, dat het gaat lijken op angst voor het
leven zelf.
PTSS
Hoe zelfredzaam de mens ook kan zijn, dat betekent niet dat zorg bij traumatische ervaringen, al vanaf de eerste behandeling van shell shock, overbodige luxe is. De mens staat wel boven psychologische automatismen en behandelprotcollen. Ze zijn een richtlijn en worden een deel van de kwaal bij absolute toepassing.
Voor
Aminatta Forna is het niet alleen een onderwerp wat haar
intellectuele interesse heeft, ze heeft ook haar vader verloren in de
burgeroorlog in Siera Leone. Haar eerste boek ging over dit verlies.
Halverwege het eerste decennium van deze eeuw werden duizenden
Nederlandse militairen uitgezonden voor militaire interventies en
volgens de militaire geneeskundigen kreeg zo'n 4% last van ernstige
PTSS-klachten. Waarom de een wel en de ander niet, was een vraag
zonder duidelijk antwoord, al had een goede begeleiding – indien
nodig – wel positieve effecten. Gesprekken met lotgenoten hadden positieve effecten.
In een land met een burgeroorlog is
vrijwel iedereen lotgenoot, een uitgezonden militair is de
uitzondering. Dat de ellendige interventie ervaringen vaak ook nog bedden in een niet erg zinnige
politiek, deed de kwaal geen goed en dat verklaart dat men dat ook
jaren na dato dergelijke verhalen liever niet hoort.
Lapmiddel
Je moet
deze kritiek dan ook niet van hen zelf verwachten, maar van de samenleving om
hen heen. Niet elke Nederlander is een Joop Hueting of Poncke Princen
die ten koste van bakken bagger de koloniale oorlog, ieder op eigen
wijze, aan de kaak stelden. We stuiten hier op de link tussen psyche en politieke besluitvorming waarbij de tweede de eerste dwars kan zitten. Ook in dit boek wordt de rol van de
geestelijke gezondheidszorg in miliaire situaties benoemd. Die zorg is niet bedoeld om plooien glad te strijken
die de oorlogen veroorzaken:
“Jonge
mannen die hun lijf en geest inzetten in het gevecht, waar ze naartoe
gezonden worden door mannen van middelbare leeftijd die alleen een
geweer hebben vastgehouden voor de eendenjacht in het weekeinde.
Mannen als Atilla worden gevraagd de jonge mannen gezond te houden,
terwijl wat van hen gevraagd wordt de krankzinnigheid zelf is.”
Het kost
me even om dit te vatten, omdat het begrip niet meteen daar was dat
het bij die mannen – en ook vrouwen – van middelbare leeftijd
niet om militairen, maar om politici gaat. Die zijn voor
die inzet verantwoordelijk in een parlementaire democratie. In Nederland niet
na de eendenjacht, maar na ander weekend vermaak. Oorlog is niet
mooi. Leven en liefde wel. Dat maakt Happiness heel mooi duidelijk.
Ik lees met moeite, maar wel graag.
Het voordeel van een boek is dat als je er in zit dat relatief lang
duurt. Dat maakt het makkelijker leesbaar dan losse artikelen. Vanaf 31
januari 2018, op de laatste dag van de maand, zet ik kort (het moet het
lezen zelf niet in de weg staan) op een rijtje wat ik las. Want ook bij
het onthouden kan ik wel wat steun gebruiken.
