Snikken en smartlapjes

Snikken en smartlapjes* is het eerste van een tweetal op elkaar lijkende boekenweekgeschenken, zowel qua formaat, uitbundige vormgeving als drukwerk,** en misschien ook wel door de aandacht voor de populaire cultuur. In 1976 ging dat om de smartlap, een jaar later over de genoegens die de televisie al dan niet brengt.

Het werk is samengesteld en ingeleid door Hermine Heijermans, de dochter van de bekende schrijver en toneelman Herman Heijermans. Wat is een smartlap? Dat kan niet helemaal waterdicht beschreven worden. Niet ieder droef lied is een smartlap. Wat voor de een smartelijk lied is, slechts op effect uit, is voor de ander “een droef lied met kunstzinnige achtergrond.” Om het nog ongrijpbaarder te maken is een lied in de hand van de een slechts 'n tranentrekker en met de intonatie van een ander, een lied dat tussen de regels door grotere vraagstukken aan de orde stelt. Ook de muzikale omlijsting kan de waardering veranderen.

De schrijfster noemt al snel J.H. Speenhoff.*** Was hij een schrijver van smartlappen? Heijermans vindt van niet.

“Speenhoff was zeer geëngageerd en gaf vooral aan door de wijze waarop hij zijn liedjes bracht, dat hij een zeer reële kijk op de werkelijkheid had. Hij had een spitsvondige manier van zing-zeggen, had buitendien een gezicht, dat doordrongen scheen van ironie en moed; sentimentaliteit was er bij hem niet bij.”

Om dit te onderstrepen haalt ze Moeders Brief aan. Daarin zit de tekst: 'Want als ik jou niet overdag mag zien,/Zie ik je in mijn droom vannacht misschien.' Het lijkt me niet vrij van opgeklopte teergevoeligheid. Maar: “Hij brengt de tekst met verborgen bitterheid om maatschappelijke toestanden,” zo pleit ze de dichter, schrijver en tekenaar vrij van de smartlapperij. Ach als iemand het woord kroten in plaats van rode bieten in zijn tekst gebruikt kan hij ook bij mij al niet meer stuk.

Ze schrijft dat ze zich ergert aan het opzettelijk een ziekelijke toestand creëren om tranen op te wekken. De mensen zijn sentimenteel en huilen graag om het droeve. Niets mis mee, maar het moet niet uitgebuit worden, zo merkt ze op. En de sentimentaliteit moet al helemaal geen misstanden onderstrepen. Droeve liederen over ouderen bevestigen het conservatieve idee dat zij overbodig en ongelukkig dienen te zijn. De dichter uit Den Haag staat boven die verdenking.

De Nederlanders komen er in de woorden van Heijermans af als barbarbaren (“Het Calvinisme beperkte de ontplooiing in Holland, het volk hoefde niet te veel te weten.”). De Fransen worden anderzijds opgehemeld. Door de aandacht voor straatzangers werd Edith Piaf ontdekt en kon op de grote podia beginnen.
     De schrijfster zelf begon haar leven in Berlijn, waar haar vader werkte. Ze zag uit haar raam een groep soldaten voorbij komen met op het affuit van een kanon een kist met een gestorven militair. Zij zongen een lied over de door een kogel gevallen kameraad. De schrijfster had het lied geleerd op school, maar pas nu drong het karakter van de smartlap door. Ze schrijft de liedtekst in het Duits met een Nederlandse vertaling:

Ik had een kameraad
die mijn beste vriend steeds was,
De trommel sloeg ten strijd
En hij ging aan mijn zijde
In gelijke tred en pas.

Door de lucht suist nu een kogel
Voor jou of toch voor mij?
Hem heeft hij toen verslonden,
hij ligt naarst mij, gewond en
bijna deel van mij.

Hij wil me een had toesteken
Nu ik 't geweer juist laad
Kan ik je geen hand geven
Blijf jij liever in 't eeuwige leven
Mijn trouwe kameraad.

Heijermans noteert dat het lied laat zien dat de oorlog door moet gaan ten koste van alles, zelfs van een stervende kameraad. Kortom een smartlap met een propagandistische boodschap. Elkaar weer zien in de hemel is de oplossing voor de vriendschap die het verliest van de oorlogsdaad. Ze schrijft in dit deel een van de krachtigste reflecties van haar opstel.
     Tussen de door haar verzamelde smartlappen zitten er twee over jonge mannen die naar de oorlog moeten: Moeders eigen jongen, en Het soldaatje. (Zie onderstaande tabel.)

Heijermans neemt stelling tegen de vercommercialisering van de liedkunst. In dat licht laat ze terloops zien dat het meest bekende werk van haar vader Op hoop van zegen, door zijn kracht een internationaal succesnummer is geworden en niet omdat het voor de verkoop, als kasstuk, geschreven is. Het was een aanklacht tegen het misbruik van de vissers.

De opkomst van radio en televisie maakten dat er veel programma vullend materiaal nodig was: “De radio werd hierdoor tot een vretende betonmolen, zijn produkt werd een mélange van goed en slecht,” zo schrijft ze met afkeer. Alleen daardoor kon iemand als Louis Armstrong tot zanger gebombardeerd worden met zijn zang die voor het geoefend oor een beproeving was. “De met moeite voortgebrachte schorre tonen, de nauwelijks beheerste ademtechniek die zijn stem moest ondersteunen, zijn vermoeiend voor ieder die luistert.” De schrijfster, geboren in 1902, heeft zich kennelijk nooit die muziek en andere voordracht eigen weten te maken. Ik had haar graag een duet tussen de zingende trompettist uit New Orleans en de stem met een snik van Billie Holiday verplicht voorgezet.
     Het houdt haar toch niet tegen ook de koningin van het Nederlandse levenslied De zangeres zonder naam een viertal keer op te nemen, met liederen over zeehondenmoord, de bruid, Het slavenkoor en het al hierboven genoemde Het soldaatje. Een ander kassucces Pappie loop toch niet zo snel staat ook in de bundel.

Vreemd is wel dat ze zoekt naar de betekenis van het deel 'lap' in de smartlap. Was het om de ironie van de smart achter te verbergen of de lengte van het lied, 'een hele lap', zo vraagt ze zich af. Of was het de lap met afbeeldingen bij de tekst, een roldoek, zodat het publiek mee kon leven, zoals hier thuis meteen werd opgemerkt. Nee ook niet. Het was een badinerend bedoeld woord dat afkomstig was uit het Duits.

Rijkelijk geïllustreerde 'smartlappen' (pagina's 22 - 77)
Titel	Uitvoerende	Tekst	Muziek
Na den storm	Georg Hofmann
Tabé Nonja!		Lou Bandy en Hans de Regt	Eugenie Bandy
Het hutje bij de zee		Mr. M.B. Le Jeune	J.R. Thomas
De armsten		Renati	Renati
Het droeve vissersbruidje		Kees Pruis	Joh. Davids
Moeders Brief	J.H. Speenhoff	J.H. Speenhoff	J.H. Speenhoff
Het loon van den Arbeid		Chef van Dijk	Georg Hofmann
Kinder Voeten	Kees Pruis		Louis Noiret
Moederweelde	Michel de Cock
Vrienden in den Nood		Georg Hofmann	Frans Bogaert
Moeders eigen jongen		Luciën	Willem Blokland
Zeehondenbabies	Zangeres Zonder Naam	Dick van der Valk	Johnny Hoes
Je moeder vergeet je toch nooit
De Bruid	Zangeres Zonder Naam	Johnny Hoes (bew.)	Johnny Hoes
Het fiere schooiershart		Otto Zeegers	Willy Derby
Het oudergraf		Hans de Regt en Hein Ruigrok	Willy Derby
Verborgen smarten
Slavenkoor	Zangeres Zonder Naam	Van Acker	H. Jansen (bew.)
De wereld der Blinden		Claudy	Willy Derby
Het soldaatje	Zangeres Zonder Naam	Van Acker (bew.)	Van Acker
Kerstlied		Ferry	Louis Noiret
“Kindjes laatste wensch”		Kees Pruis	Willem Ciere
De vrachtwagen chauffeur	Johnny & Mary	J. Koeman	Johnny Hoes
Zielesmart		Kees Pruis	Willem Ciere
Pappie loop toch niet zo snel	Herman van Keeken	Petere Koelewijn (Ned. tekst)
Mammie zal komen	Luciën
Afscheid van 'n koloniaal	Lou bandy	Ferry	Michel de Cock

Noten:
*Snikken en smartlapjes is op de website van de Nederlandse Bibliotheek te vinden als pdf, txt, scan of als epub. De illustraties zijn van Frans Evenhuis.
** Ook hier is de leverancier van het karton vermeld net als in het geschenk van 1977. Dit keer is het Cartonfabriek Beukema & Co uit Hoogezand (doorgaans wordt Cartonfabriek met een K geschreven of niet genoemd N.V. Beukema & Co volstaat).
*** Speenhoff komt uitgebreid aan de orde in mooi kado, het geschenk voor 1979, door Simon Carmiggelt.