Per Olaf Enquist
is bekend door zijn historische romans. Als ik op 'n familiebezoek geen
boek bij me heb en Met opa op expeditie
in de kast zie staan, twijfel ik niet.
Het boek gaat over het tijdelijke van angst bij kinderen. Het kan
zomaar verdwenen zijn als er een ervaring wordt op gedaan die de
angstbeelden in de schaduw stelt.
Hier komt die ervaring door de expeditie die een vrijgevochten opa
organiseert naar de top van een berg dichtbij het huis waar het bange
meisje woont.
Het verhaal is een standaard kinderfilmverhaal: avontuur, moraal
en in de kladden gegrepen schurken aan het eind.
***
In losse verhalen word je tot aan het slot van een
Goddelijke periode geleid. Donkere winters, het ijskoude Noorden met
zijn giganten, zeemonsters en magische attributen geven de verhalen
sfeer. De imperfectie van de Goden, het soms tijdelijke van wat
onherroepelijk leek en de relaties tussen Goden en Giganten (die lang
niet altijd onvriendelijk zijn) zijn daarbij plezierige elementen.
Het hoofdstuk Mede van de poëten start met de volgende zinnen:
“Vraag U zich wel eens af waar de poëzie vandaan komt? Waarvandaan krijgen we de liederen die we zingen en de verhalen die we vertellen? Verwonderd U zich nooit over de grootse, verstandige en mooie dromen die mensen krijgen en weer doorgeven aan de wereld in de vorm van poëzie om te worden gezongen en doorverteld zo lang de zon opkomt en ondergaat, de maan wast en afneemt. Heeft U zich ooit verbaasd dat sommigen van ons dichten en verhalen vertellen en anderen nooit?”
Het antwoord op deze vragen wordt je door Gaiman in eigentijdse taal
verteld, niet in een tekst die verantwoord lijkt, omdat het stof van
eeuwen er duimendik overheen ligt.
Opvallend is de hoeveelheid vlees die verorberd wordt. Hele runderen
gaan er aan. Loki eet tijdens een wedstrijd in een schrans- en
schrokpartij achterelkaar: ganzen, geiten, schapen, konijnen, reeën
en ossen. Het is diezelfde Loki die aan het eind van het boek de
finale strijd tegen de Goden start. Vrijwel allen sneuvelen, maar het
verhaal eindigt toch positief door te stellen dat het spel opnieuw
zal beginnen.
De uitgebreide lijst met namen van reuzen, goden en begrippen
achterin het boek is handig voor als je even kwijt bent dat Gungir de
speer van Odin is of reuzin Skadi de vrouw van Njord en moeder van
Freya en Freyr (die weer naamgevers van onze vrijdag zijn). Doordat
veel namen van de Noorse Goden in ons dagelijks leven verwerkt zijn,
staat het boek net wat dichterbij, maar de verhalen lezen plezierig
weg als sprookjes uit een andere wereld.
***
De hond wordt opgevangen door een professor die verjongingsoperaties
doet. De straathond gaat ook onder het mes. Daarmee begint een strijd
tussen de oude bourgeois wetenschapper en het door de revolutie
bevlogen resultaat. De hond leest de Brieven van Kautsky aan Engels.
Als het gaat over het lezen van kranten zegt professor Philip
Philipovich: “Weet je dat ik ooit dertig testen deed in mijn
kliniek. En wat denk je? De patiënten die nooit een krant lazen
voelden zich uitstekend. Zij die ik er toe aanzette de Pravda te
lezen, verloren gewicht. (…) Niet alleen verloren ze gewicht. Hun
kniereflexen verzwakten, ze verloren hun eetlust en vertoonden
tekenen van algehele depressie.”
Het boek ben ik gaan lezen omdat Boelgakov op mijn Facebookpagina
voorbij kwam. Dat gebeurde omdat een ander boek van hem, De
meester en Margarita, wordt gebruikt door De Kift, o.a. voor het
prachtige Gele Blommen ('n lied in 't Nederlands en Fries) en Berenice. Even moet
ik tijdens het lezen de neiging onderdrukken om zelf een songtekst
'vrij naar' Het hart van een hond te schrijven en bedenk me dat het
voor mij 'een dingetje' is en voor een band een tekst moet zijn die
honderdmaal moet worden gezongen, zonder dat hij gaat vervelen. En ik
doe het niet. Of wel. Maar dan stiekem.
Het is een boek dat een verhaal over ongebreidelde wetenschap inzet
om de maatschappij te ontleden: van huiscommittee tot geneeskunde om
de winst; van armoede (eten uit de vuilnisbak) tot
verdelingsvraagstukken; van simpele oplossingen tot ingewikkelde
redeneringen om alles bij het oude te houden; en als waarschuwing dat
niet alles wat mogelijk lijkt ook kan; dat maatschappelijke experimenten niet altijd tot een goed resultaat leiden (want Boelgakov was niet erg gecarmeerd van de revolutie en de revolutie nauwelijks van hem); en over de identiteit van een
hond; wat neemt zo'n scharrelaar waar?
***
In het boek spelen wel dezelfde personen een rol (soms in een
terugblik, soms woordelijk met dezelfde tekst), maar het tijdperk
verschilt: niet tijdens de Grote Depressie, maar tijdens de opkomst
van de Burgerrechten beweging. Het verhaalt hoe de bekrompen blanke
bevolking van de hoofdstad van Alabama ervoor kiest de invloed van
die beweging te beperken en alles bij het oude en vertrouwde wil
houden. De in New York levende Jean
Louise (Scout uit de Mockingbird) wordt er hard mee geconfronteerd.
Het boek is scherper en ontleedt harder dan de Mockinbird. Niet
alleen is het feministischer, ook de focus op relaties en samenleving
snijden dieper in het vlees. Dat loopt van een observatie dat je
protestantse opvoeding een flinke deuk in je persoon kan slaan en
normerend is ten koste van ontwikkeling (p. 28) totdat je geen keuze
hebt in je sociale leven en mee moet doen met de heersende mores. Er
zitten niet alleen zwaarwichtige blikken in, maar bijvoorbeeld de
algemenere kijk dat je op afstand van iemand kan houden, waar het bij
een lijfelijke ontmoeting altijd meteen misloopt
Leven
in New York staat in Montgomery gelijk aan leven in zonde,
vergelijkbaar met wat je wel over Amsterdam hoort. (Overigens ben je
in New York meteen verdacht als je uit het Zuiden komt.) Blootzwemmen
is een schandaal, maar rabiaat racisme een kwestie waar men in de
stad Montgomery niet te moeilijk over wil doen. Je kan er alleen
leven als je je aanpast aan de beklemmende, traditionele (en veelal
racistische) normen. Zelfs advocaat vader Finch doet mee. De man die
in To kill a Mockingbird de deugdzaamheid zelve lijkt (al is daar ook
wel iets van
afgedaan)
is hier de voorzitter van het White Citizens Councils die er voor
moet zorgen dat de zwarten van NAACP
de boel niet overnemen.
De
titel van het boek komt uit de bijbelboek Jesaja
(21:6).
Het Christendom is door het hele verhaal geweven. Zoals een Marokkaan
islamitisch is, zo is iedereen in dit verhaal Christelijk, omdat het
zo hoort; ook de kritische Jean Louise. Ze vraagt zich wél af waarom
iedereen iedere zondag luistert naar Bijbelse teksten en intussen
bijvoorbeeld uitkraamt, dat het tevreden houden van een neger net zo
ingewikkeld is als het koken voor een Koning (om een van de
onschuldiger uitspraken te noemen).
Het boek lijkt een duidelijke boodschap te hebben: Luister naar
waarom anderen iets doen, maar laat de traditie niet in de weg staan
als je een punt wilt maken. Het sluit daarmee vanuit een aanzienlijk
grimmiger situatie aan op de Nederlandse zwartepietdiscussie, waarbij
hier gelukkig een steeds groter deel van de bevolking inziet dat de
karikatuur geheel moet verdwijnen of worden aangepast (in
2011 nog 7% inmiddels al 38%) en traditie niet kan blijven
bestaan als het een deel van de bevolking kwetst en daarmee
onderdrukt.
Het boek heeft tenslotte nog een boodschap. In de Mockingbird
schildert Harper een vader waarvoor niet hoeft te worden gekozen: een
man die volledig lijkt te staan voor de zwarte bevolking. Dit boek
laat zien dat standpunten van goed en verkeerd niet te gemakkelijk in
te nemen zijn. Jean Louise heeft een standpunt dat deugt, maar wil
haar familie niet laten vallen. Door hen niet in hun zuidelijke sop
gaar te laten koken, past ze niet in de politiek correcte New Yorkse
bubble, maar hoe je het ook wendt of keert je hebt te maken met
je directe omgeving; ook die waarvoor je niet gekozen hebt.
***
Natuurlijk is veel bekender: ‘Denkend
aan Holland zie ik brede rivieren traag door oneindig laagland gaan’
uit Herinnering aan Holland (ook uit 'Het roer ...). In de
bloemlezing staat Pfeijffer erbij stil dat het lijkt alsof Marsman in
zijn gedichten herhaaldelijk zijn eigen dood voorspelde.
De dichter kwam namelijk om het leven
toen op 21 juni 1940 het vrachtschip verging waarmee hij het
dreigende oorlogsgeweld in Europa wilde ontvluchten. Twee dagen
eerder was de Berenice (daar heb je haar weer) vanuit
Bordeaux richting Engeland vertrokken. Het schip had 22 Nederlandse
en Belgische vluchtelingen aan boord. Van de in totaal 47 opvarenden
zouden slechts acht personen de ramp overleven. Het Bataviaasch
Nieuwsblad van 13 juli meldt:
“De „Berenice" verliet 20 Juni de mond van de Gironde, in gezelschap van vier andere Nederlandsche schepen, met bestemming voor Falmouth. Zeekiezend spraken de schepen af bijeen te blijven, maar 's nachts verloor de „Berenice" de anderen, uitgezonderd de Nettie die 's morgens nog in zicht was. (…) De passagiers, met uitzondering van mevrouw Marsman, vertoefden op het oogenblik van de ontploffing in het ruim midscheeps, waaruit zij niet meer te voorschijn kwamen voor de „Berenice" zonk. De reddingsbooten konden niet meer gestreken worden daar tijd hiervoor ontbrak, maar de waterdichte schotten waren sedert het begin van de reis gesloten.”
Het volgende is een van die
gedichten over vergaan op zee (het staat maar gedeeltelijk in de
Schuimende morgen).
(Het
is alleen in het nawoord van Schuimende morgen gedeeltelijk
opgenomen)
en stroomende uit die wel breken
kolken en kreken, gletschers en
meren
naar alle verten uiteen.
de aarde is klein en alleen,
een slingerend schip in het ruim,
dat zich stampend en schuin
overstag gaand in doodsangst
kampende boven houdt
op het kolkende water des donkers
onder het stormende schuim.
ik lig in het ruim naast een vrouw.
haar borsten rijzen en dalen;
zij slaapt, zij denkt nu alleen
in haar droomen aan het geluk;
hoe vredig haar ademhalen:
zij weet niets van den nood
van ons schip, zij hoort
de seinen niet gillen
noch het angstige fluiten
driemaal, als een signaal
van den dood.
gun mij nog twee uren slaap,
ik kàn zoo niet blijven waken.
- neem dan nu afscheid van haar,
misschien zult gij den morgen niet
halen,
tenzij in een ander land.
ik schuif mijn hand in haar hand
- zie, even beven haar wimpers -
zoo liggen wij naast elkaar
als tweelingen, sluimrende kindren.
zullen wij elkaar niet meer vinden
dan zij mij dood - of ik haar?
Mevrouw Marsman overleeft de ramp, wordt opgepikt door een van de
schepen uit het konvooi en bereikt gewond Engeland. Ach wie wist dit
allemaal nog niet. Ik niet. Nu wel.
***
***
Anansi
Boys
van Neil
Gaiman
wordt me in handen gedrukt. Waarom, vraag ik. Het is vrolijk, is het
antwoord. The Independent noemde het een een product
van Gaiman's eat-all-the-soft-centres-at-once
mind
benadering, Het hapt lekker weg. En zo was het ook. Lezen als
medicijn.
Het gaat over zijn zoon Charley Nancy die na de dood van zijn vader
zijn broer Spider te hulp roept en dan steeds verder in de bagger
raakt. Het boek had ook de Anansi Brothers kunnen heten. Het had dan
nog directer aangesloten op een hele serie verhalen rond goddelijke
West-Afrikaanse spin die in de ruimen van houten schepen over de
Atlantische Oceaan reisde en waarin de Anansi broers vaak voorkomen.
Het
boek gaat vooral over de waarde van verhalen in woord en lied. Het
gaat niet over kletsen, dat hoort Charley aan, maar laat hij toch
vooral over zich heen spoelen. Zijn vader Anansi stal de gave van het
verhalen vertellen van Tijger die er alleen maar dood en geweld
zonder fantasie inlegde. Hij vertelt zijn zoon dat verhalen en
liederen niets betekenen als er geen mensen zijn die ernaar
luisteren. Charlie beseft tenslotte dat hij met zijn stem mensen een
moment gelukkig kan maken, in beweging kan zetten en ze hun problemen
even kan laten vergeten. Een goed verteld verhaal zorgt ervoor dat je
zelfs een overdosis toeval op de koop toeneemt. Zoals hier het
magische en dat alles samenkomt op het kleine Colombiaanse eilandje
Saint Andrew.
O
ja en die tijger. Waar komt die vandaan? In Afrika en Amerika zijn
geen tijgers, die komen voor in Azië. In de Caraïben noemen ze alle
grote katten tijger, bedenkt Spider zich als hij wordt beslopen door
een panter. Die tijger
irriteerde me in Dat vuur der grote drama's van Edgar
Cairo, net zoals pinguins op de Noordpool of ijsberen op de Zuidpool
dat doen. Gaiman noemt via Spider het verschijnsel, maar waar komt
het vandaan? Kwam het met de Aziatische contractarbeiders mee? Een
geschiedenis in één uit zijn context gerukt woord? Nee mis. Het is
geïntroduceerd
door de Spanjaarden.
De Anansi Boys is een onderhoudend verhaal. Trefwoorden: avontuur,
wat tovenarij, reizen door deze en andere werelden (de dood,
godenrijk), de rol van vaders, het zelfstandig worden, de waarde van
zelfkennis en –vertrouwen, liefde en bedrog. Gaiman schrijft met
een lenige geest en met een even en soms te lenige pen. De zeemeermin
zal er wel bijvoorbeeld met een knipoog ingekomen zijn, maar is er
toch iets teveel aan. Voor een 'ze leven nog lang en gelukkig', is deze
fantasy roman te realistisch, dat moet nog blijken, ze gaan het
proberen.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten