Hoogwaardige onderdelen uit het Westen zitten in veel Russische wapens. Ook in
wapens die ingezet worden in de oorlog in Oekraïne.1
Het gaat dan veelalook om chips. Rusland
kan ze zelf nauwelijks produceren. Om ze in
wapens te integreren worden ze zelfs uit wasmachines gehaald. Het land loopt sinds het begin van de opkomst
van de chipproductie achter de ontwikkelingen aan en heeft het
vrijwel geheel opgegeven op deze markt te opereren. De Sovjet en
Russische aanpak wordt door Chris
Miller
beschreven in Chip
War; The fight for the world's most critical technology.
Rusland vormt zeker niet de hoofdmoot van het boek. De Koude Oorlog
speelt wel een belangrijke rol. Dat de Russen in staat waren een man
in de ruimte te brengen veroorzaakte een schok in Washington en die
was een krachtige stimulans om technologisch overwicht te krijgen en
schijfjes met daarop aangebrachte transistors begonnen aan hun
opmars. De techniek achter die chips2
werd toegepast in de Minuteman II intercontinentale ballistische
raketten (ICBM's). Enige tijd later stuurden chips vinnen aan op de Paveway
bommen – die in Vietnam werden afgeworpen en veelal hun doel
misten – en ze werden daardoor veel effectiever. De geleide bom was geboren.
De Verenigde Staten zetten volop in op deze technologie.
Het
boek gaat over oorlog stelt de titel. Maar het woord oorlog wordt wel
vaker voor andere vormen van strijd gebruikt. Hier gaat dat om het
verwerven van technologisch overwicht en controle op de verspreiding
van die technologie. Dat heeft zeker machtspolitieke en daarmee
militaire kanten, bovendien staat de schrijver ook nog eens stil bij
de integratie van deze technologie in wapens en de betrokkenheid van
het Pentagon en het militaire onderzoeks instituut DARPA bij de ontwikkeling van chips. Het boek onderstreept
het geopolitieke belang ervan.
Een opvallend aspect is dat er
veel aandacht is voor de techniek. Niet in techneutentaal, maar in
begrijpelijk Engels. Voor de hand liggende woorden worden uitgelegd.
Een waferstepper, print bijvoorbeeld stap voor stap patronen op een
siliconen schijfje. Voor een deskundige zit er waarschijnlijk niets
nieuws op dit gebied in het boek en worden zaken te eenvoudig
weergegeven. De leek krijgt van de schrijver echter rudimentaire
gegevens over de techniek achter de chips en lithografische machines.
Het boek valt op door zijn leesbaarheid, terwijl het toch het
strooien met gegevens en ingewikkelde zaken niet schuwt.
Chip War behandeld driekwart eeuw ontwikkelingen en de
hoofdrolspelers daarin, die samen de wereld ingrijpend hebben
veranderd. Deze bespreking wordt bijvoorbeeld geschreven met behulp
van chips, auto's bevatten er velen om ze bedienen, en veel
consumenten goederen en wapens zitten vol semiconductors. Het boek
zet de rol van chips stevig, maar overzichtelijk, in de verf. Ze
worden door de schrijver tot vrijwel het belangrijkste element
gemaakt in de ontwikkeling van oorlog en wapens. Mogelijk is dit ook
zo. Al toont het onderontwikkelde Rusland3
aan dat slecht aangestuurde wapens die ver naast hun doel vallen even
zo goed een demoraliserende en vernietigende rol kunnen spelen in de
oorlog met een niet al te sterke tegenstander, zoals buurland
Oekraïne.
Een belangrijk element dat in Chip War wordt beschreven is de
uitbesteding van de productie naar vooral Azië, waar het Taiwanese
TSMC en Koreaanse Samsung belangrijke producenten zijn. Die productie
vereist mega investeringen, een chipfabriek kost zo'n $ 20 miljard en
veel kennis om op te zetten. Dergelijke productie kan je bovendien niet
simpelweg kopiëren. Dit zijn de eerste knelpunten voor andere landen om
voet aan de grond te krijgen op die markt. Daarbij komt dat er een
scala aan essentiële bedrijven in de productieketen zit. Machines om
chips te produceren komen vooral uit Brabant en dat is niet
alleen economisch interessant4,
maar ook machtspolitiek. (Zie Tabel met leveringen uit strategische
goederen). Een knelpunt betekent invloed. Nederland speelt niet helemaal in de top een rol, maar wel
daar vlak onder. De VS neemt dit serieus.5
Ontwerp (software) voor chips is vooral een VS aangelegenheid. Deze
knelpunten geven mogelijkheden voor controle, zoals bijvoorbeeld het
Chinese ZTE merkte toen het werd uitgesloten van goederen van
Amerikaanse bedrijven. Binnen de kortste keren lag het op zijn gat.
Een moment dat de schrijver vergelijkt met de betekenis van de
Spoetnik in de ruimte voor Washington. China zal hier op gaan
reageren. Tot welk resultaat dit zal leiden laat in het midden. Hij
vermoedt dat het land zich op enkele knelpunten zal richten om daar
de afhankelijkheid te verkleinen.
|
Leveringen
van apparatuur en onderdelen voor de vervaardiging van
halfgeleiders* 2020-2024 (t/m mei)
|
|
Land(en)
|
Aantal
|
Totaal
(alle vergunningen)
|
|
Diverse
|
7
|
**
€32.501.006.035
|
|
Taiwan
|
19
|
**
€ 31.508.551.012
|
|
China
|
56
|
€
166.864.139
|
|
Israël
|
49
|
€
32.527.592
|
|
China,
Taiwan
|
23
|
€12.232.244
|
|
Israël***
|
1
|
€
10.000.000
|
|
Zuid-Korea
|
7
|
€
7.658.992
|
|
Singapore
|
5
|
€
4.483.500
|
|
Maleisië
|
2
|
€4.001.502
|
|
India
|
4
|
€
2.808.761
|
|
Singapore,
Zuid-Korea
|
4
|
€
1.400.000
|
|
India,
Maleisië, Singapore, Zuid-Korea
|
6
|
€
1.298.951
|
|
Servië
|
1
|
€
1.000.000
|
|
Maleisië,
Singapore, Zuid-Korea
|
6
|
€
767.701
|
|
Filipijnen,
Maleisië, Singapore, Zuid-Korea
|
6
|
€
730.223
|
|
Maleisië,
Singapore, Thailand, Zuid-Korea
|
1
|
€
100.000
|
|
Filipijnen,
Israël
|
3
|
€
276.083
|
|
VS
|
1
|
€
132.732
|
|
Brazilië
|
1
|
€
100.000
|
|
Mexico
|
1
|
€
50.000
|
|
Oekraïne,
Turkije
|
2
|
€
20.000
|
|
China,
Hong Kong, Taiwan
|
2
|
€
20.000
|
|
Turkije
|
1
|
€
5.161
|
|
Bosnië-Herzegovina,
Noord-Macedonië, Servië***
|
3
|
0
|
Geaggregeerde
gegeven uit de tabel Maandelijkse
rapportage uitvoer dual-use-goederen
(bekeken 9 juli 2024). In de kolom 'aantal' staat hoeveel
afzonderlijke vergunningen zijn verstrekt. De regel Diverse roept
de vraag op welke landen daaronder vallen.
Leveranties
van lithografische apparatuur bedoeld voor wetenschappelijk
onderzoek (zoals geleverd aan Bosnië, China, Taiwan en
Zuid-Korea) zijn buiten de tabel gelaten.
De
originele tabel van de Nederlandse overheid bevat een overzicht
per levering.
Noten:
* semiconductors, halfgeleiders,
microchips
** Bedrag grotendeels bepaald door leveringen
lithografische apparatuur.
*** Levering bedoeld voor
ontwikkeling van lithografische apparatuur
Zie ook: Bert van Dijk, 'Alle aandacht bij ASML naar orders voor geavanceerde chipmachines', FD, 15 juli 2024.
|
Miller
werkt vooral toe naar een conclusie dat de Verenigde Staten er voor
moet waken niet achterop te raken en moet inventariseren elke
middelen het heeft om de Chinese technologische ontwikkeling in te
snoeren. Het is bijna alsof het een wetmatigheid is dat dit de rol
van de VS en het lot van China moet zijn; alsof er sprake
is van een slechte en een goede partij. Toch zijn de Verenigde Staten
tot op heden militair aanzienlijk meer aanwezig en agressiever in de
wereld. Washington heeft bases verspreid over 45 landen (China
in een kwart
daarvan, inclusief de landen waar het nog een streven is om er
militair voet aan de grond te krijgen). De VS intervenieerden zo'n
100 maal regelmatig
militair in andere landen na
afloop van de koude Oorlog.
Vaak met negatieve gevolgen voor de getroffen landen en de
bevolkingen. (Van de grootmachten ondernam China de minste militaire
interventies bleek
uit onderzoek).
Niet alleen China maar ook de VS gebruikt de IT-techniek voor
controle, zelfs op wereldschaal, zoals Henry
Farrell en Abraham
Newman in Underground
empire; how America weaponized the world economy beschreven.
Dat betekent niet dat je daarom begrip voor China moet hebben, of de
ontwikkelingen daar kapot moet relativeren. China wordt terecht door
Miller neergezet als een staat waar kunstmatige intelligentie
samengaat met een autocratie met maximale inzet van controle
technologie. Het is geen brave broer, en heeft zijn eigen methoden om
invloed te verwerven. Maar wat meer machtspolitieke context, en meer
oog voor het goede en slechte aan beide kanten om machtspolitieke
doelen te bereiken zou niet misstaan in een boek als dit.
Wat
ook mist is een evaluatie welke technologie essentieel is voor de
oorlogsvoorbereiding en welke onmisbaar is voor de civiele markt.
Vaak zal dit overlappen. Hoe weeg je dan de belangen met het oog op
het creëren van het noodzakelijke greintje vertrouwen. Welke
technologie moet wel en welke niet aan banden gelegd worden zonder
een handelsoorlog te ontketenen of de civiele ontwikkeling van een
ander land te frustreren. Het
wordt af en toe in algemene termen behandeld, maar de export van dual
use technologie die wezenlijk is voor
de civiele samenleving coûte que coûte aan banden leggen is
ongewenst. Het
ontrafelen van deze ingewikkelde knoop is echter van groot belang.
Meewerken aan de ontwikkeling van het Chinese kernwapenarsenaal of
hypersonische wapens lijkt onverstandig. Net zoals het beperken van
de leveringen van goederen die voor het gebruik binnen militaire
gevechtshandelingen toepassen van kunstmatige intelligentie voor
autonome inzet mogelijk maken. Maar een handelsoorlog klinkt
misschien onschuldig, maar draagt het risico in zich dat heet tot een
hete oorlog leidt, het zou niet voor het eerst zijn.
China
mag een economische en machtspolitieke tegenstander zijn, maar dat
noopt tot overleg en wederzijdse afspraken, niet een politiek waar
haviken aan de touwtjes trekken, zoals steeds meer gevolgd wordt. In
het geval van Rusland ligt het fors anders. Het land is een ander
land binnen gevallen en het is begrijpelijk dat de export van
hightech naar Moskou aan banden is gelegd. Het zoveel mogelijk
voorkomen van leveranties van semiconductors aan Rusland stopt de
oorlog niet. Het zorgt er wel voor dat de Rusland zich in vele
bochten moet wringen om chips te verwerven om in wapens in te bouwen
(ze komen onder andere uit China, maar ook uit Turkije (NAVO) en de VAE, 'n bondgenoot).6
Door de zwakke positie van Rusland op het terrein van chips zou een
stevig embargo dit kunnen werken. Maar als zelfs een NAVO-lid dit aan
zijn laars lapt dan is er weinig ruimte voor optimisme.
De
grote nadelen van een sanctiepolitiek worden niet genoemd. Door China
steeds verder af te sluiten van Westerse kennis en ontwikkelingen zal
het land zijn eigen systemen moeten gaan produceren. Dat zorgt voor
een gespleten wereld. Wie sluit zich aan bij de
(vermoedelijk) goedkoper op de markt gebrachte systemen uit China en
wie bij die door de VS gestuurd worden. Compatibiliteit van beide is
zeker niet gegarandeerd. Het probleem en de kosten daarvan ($ 7,4 biljoen krimp wereldmarkt, ofwel de omvang van de Franse en Duitse economie samen) wordt al serieus besproken.
Bovendien hoe meer beperkingen je
oplegt, hoe minder ruimte ervoor beïnvloeding overblijft. Dat is
letterlijk zo, maar ook doordat de afstand tussen de machtscentra
hierdoor steeds verder vergroot. De een werkt de ander actief tegen
en die reageert met maatregelen die dit moeten omzeilen. Schrijfster
Agathe
Demarais
stond juist uitgebreid stil bij deze nadelen in haar boek Backfire;
How sanctions Reshape the World Against U.S. Interests.
Chip War richt zich echter vooral op de machtspositie van de
VS in dit krachtenveld zonder die bezwaren te noemen. Deze positie
wordt onderschreven door de lovende woorden voor het boek van
admiraal b.d. James Stavridis, voormalig opperbevelhebber van de
NAVO: “Miller
heeft de essentie van het meest gevoelige en strategische element van
de geostrategische competitie in de 21sste eeuw gevangen. Dit boek is
briljant en onderhoudend geschreven, overtuigend en gebaseerd op
zowel geschiedenis als technologie. Het is een krachttoer!”
Het is inderdaad knap geschreven en zeer interessant, maar de
krachttoer moet nog komen en dat is een de-escalerende ontwikkeling
van de handel in en de productie van chips en de enorme
technologische ontwikkeling in de wereld. Een weg die moet leiden
naar afspraken over toegang tot essentiële technologie en de
controle erop waar het veiligheidsrisico te groot is. Afspraken over
de chips ontworpen door Nvidia, buitengewoon bruikbaar in AI
ontwikkelingen zijn daarbij van groot belang. Dat moet vooral via
overleg, en niet via sanctiepolitiek. Vertrouwen moet weer opgebouwd
worden. Het uitsluiten van China leidt niet tot die afspraken, maar
tot parallelle structuren, waarvan niemand weet waar die toe leiden. Dat is ook voor de oplossing van conflicten elders ongunstig.
Chip
War is een boek over techniek, ondernemerschap en macht. De
halfgeleider speelt hierin een centrale rol .Chips werden deel van de
machtspolitiek, met die frase zou je het boek kunnen samenvatten. De
pioniers van de technologie “lieten
een blijvende indruk achter, niet allen op silicium schijfjes maar op
al onze levens (…) en zullen de toekomst vormgeven,”
zo sluit Miller zijn boek af. Silicon is een scheikundig element, dat
in het Nederlands silicium of kiezel heet. Zo'n kiezelsteen heeft
schoonheid, maar kan in je schoen behoorlijk wat narigheid
veroorzaken. Hoe dat voor te zijn, is de vraag die voorligt. Dit boek
geeft, ondanks zijn beperkingen, maar ook met veel kennis en
denkwerk, stof tot nadenken op dit gebied.
Voor een samenvatting zie Broekstukken
Noten:
1
De restanten van een Noord-Koreaanse ballistische raket die werd
gevonden in Oekraïne bevatte onderdelen
gemerkt door bedrijven uit de Verenigde Staten (75 procent) en
Europa (16 procent). Dit werd gerapporteerd in een rapport door
Conflict Armament Research (CAR). CAR
identificeerde 26 bedrijven gevestigd in acht landen: China,
Duitsland, Japan, Nederland, Singapore, de Verenigde Staten, Taiwan,
en Zwitserland, die in verband kunnen worden gebracht met de
productie van deze componenten.
Een
ander rapport stelt dat in de eerste tien maanden van 2023
militaire inzetbare goederen uit de VS, EU en het VK ter waarde van
$ 8,77 miljard naar Rusland geëxporteerd werden. Dat was nauwelijks
minder dan in de periode voor de sancties (- 10 procent). Annex 4
uit dit uitgebreide en helder geïllustreerde rapport vermeldt 250
bedrijven. Leveringen omvatten die van chips.
Ondanks de
sancties kan Rusland wapens blijven produceren, waarvan sommigen
40-50 Westerse onderdelen nodig hebben, met dan aan de 'grijze'
importen.
Prosecutor General of Ukraine Andriy Kostin "underscored that the missiles and drones used by Russia to attack Ukraine contain foreign components manufactured in at least 19 countries. These include China, South Korea, Germany, the United Kingdom, Japan, the Netherlands, Switzerland, Taiwan, the United States, and others. (...) In 2023, despite the sanctions, Russia managed to import more than $1 billion worth of chips for arms production." https://www.ukrinform.net/rubric-polytics/3884852-kostin-in-the-hague-we-coordinated-efforts-with-partners-to-prevent-illegal-transfer-of-technology-to-russia.html
2
Semiconductors, microprocessors,
halfgeleiders, (micro)chips het wordt allemaal
gebruikt om dezelfde producten te benoemen.
3
Moskous stotterende oorlogsmachine, is een artikel over de staat van
de Russische wapenindustrie. SIPRI medewerker Wezeman stelt hierin
dat de Russische bommen wel werken, in de zin dat ze ergens vallen
in de Oekraïne, maar dat ze daarbij weinig precies zijn: "Ze
raken van alles, en dat is voldoende voor Rusland,” stelde de
onderzoeker. Als Rusland oprukt komt dat niet door de goede wapens,
maar doordat Moskou bereis is ver over de grenzen die het
oorlogsrecht stelt heen te gaan en bereid is enorme verliezen van
materieel en militairen te accepteren. Katharina Wagner , 'Moskaus
stotternde Kriegsmaschine', Frankfurter Allgemeine Zeitung, 19
juni 2024.
4 Bij
een Bruto Nationaal Product vormen de leveringen aan Taiwan en
Diversen door AS ML zo'n 6 procent daarvan. Het is overigens de
vraag wie die Diversen zijn die bovenaan de lijst staan. Het alleen daarbij al om een grote financiële waarde, met mogelijk strategische complicaties.
