Woede heet het boekenweekgeschenk van 2001 dat is geschreven door Salman Rushdie*. Het roept de vraag op of Woede voor Het geschenk is geschreven of dat de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) 'slechts' een vertaling heeft uitgegeven. Tot dan toe was het geschenk nog niet verder over de grenzen gekomen dan de bijdrage van wat Vlamingen of zelfs een hele uitgave door Hugo Claus, maar die zijn wel afkomstig uit hetzelfde taalgebied.
Woede wordt op de achterflap in een paar punten bondig beschreven: “Woede is een roman over een oude, diepe liefde die misgelopen is, over een tweede, verknipte hartstocht die gebaseerd is op een misvatting, en over een derde, hartstochtelijke liefde die weleens heel goed zou kunnen uitpakken.” Het boekenweekgeschenk zelf is 2½ keer zo omvangrijk als vrijwel elk ander geschenk van na de Tweede Wereldoorlog.**
Poppenmaker
Met dat citaat van de achterpagina is ook gelijk de hoofdstructuur van het boek verteld. Die
loopt van mislopende relatie naar een volgend falen, waarbij de
uitbarstingen en irritatie blijven. Een vrouw die hoofdpersoon
Solanka terloops aanspreekt kreeg te maken met een veel grotere
razernij dan ze verdiende; een vloedgolf die hem zelf schokte. Je moet
je tijdens het beschreven leven wel af gaan vragen waar deze
uitbarstingen vandaan komen. Of is de oorzaak alleen alleen de stroom
aan ergernissen, lawaai van holle vaten en de markt die van het leven
is gemaakt. Dat lwaai wordt bovendien gecombineerd met de excentrieke instelling van de
voormalige hoogleraar geschiedenis die doceerde aan Cambridge. Malik
vestigde zich darna in New York waar hij poppen maakte, elke met een eigen
karakter en achtergrond. Londen, vrouw en zoon, liet hij achter,
verjaagd door een mes dat hij boven het hoofd van zijn vrouw hield.
New York en de Verenigde Staten moeten hem leeg maken en onthechten
en daarmee zijn boosheid, angst en pijn verjagen. Die wens zal niet
opgaan.
Teugels
Gevoelens
van woede komen veel en in tal van vormen in het boek voor, evenals
pogingen om ze in toom te houden. Dat tweede bijvoorbeeld door de
visualisatie ervan of door de hand van een vrouw op de arm van Malik
Solanka. Meestal gaat het om kleine zaken die de kiem ervoor zijn.
Woede is een reactie op luidruchtige werkmannen, herrie in het
algemeen, vermeende stompzinnigheid bij relaties, platte commerciële
beelden en het alomtegenwoordige consumentisme. “Woede
is een roman over wat woede kan doen met een mensenleven,”
zo vat diezelfde achterflap het boek in een zin samen.
Tegenslag
Het
geschenk is zo volgepakt dat er eindeloos veel losse flarden
uitgehaald kunnen worden om een bespreking te verlevendigen. Krysztof
Waterford-Wajda, Dubdubs genoemd, een jeugdvriend van Solanka, zit
met zichzelf in de knoop. Malik vindt dat hij zich niet zo in
zelfbeklag moet wentelen. Alles zit hem immers – ondanks zijn
ogenschijnlijk kleine brein – mee. Het is een opmerking om later
spijt van te krijgen. Niet alleen omdat Dubdubs zelf ook uitgaat dat
je het moet doen met de wereld die er is, met alle gebreken en op die
filosofie een hele carrierre weet te bouwen, maar ook omdat dit
onverstandig is. Tegenslag uitmeten is misschien niet mooi, flitsend,
nice en
cool, maar
er moet toch ruimte voor zijn. Zo niet, dan kan het wel eens misgaan.
De reactie op de klagende vriend is in Woede een bungelend draadje,
waar je ook een hele roman op zou kunnen enten. Een van de vele losse
eindjes.
Nederland
In het boek komen we wat referenties naar Nederland
tegen. Zo lezen we de naam van Patrick Kluivert, van Rutger Houwer,
Erasmus, straatnamen in new York die verwijzen naar Holland, zoals de
Amsterdam Avenue. Bovendien is de poppenmakerij door Solanka begonnen
na een bezoek aan het Rijksmuseum en geïnspieerd door de grote
poppenhuizen die daar staan. De Nederlandse lezer kon gerust zijn,
het kikkerlandje aan de Rijn bestond ook in een boek dat niet door
een Nederlander was geschreven. Maar vaker nog komt India aan bod.
Engeland en de Verenigde Staten nog veel meer.
Besprekingen
In een
recensie van de Engelse uitgave beschrijft
Jonathan Cape de overeenkomsten tussen Solanka
en Rushdie, maar de recensent stelt ook dat de vulkaan in de
protagonist de smaak van het millennium is en in elk mens te vinden
kan zijn. In Nederland laat Graa
Boomsma zijn pen over het boek gaan. Hij
constateert dat Homeros niet toevallig opduikt in Woede. Het noemt het een
furieuze roman “over de
mechanisering van de mens en de vermenselijking van de mechanisatie
die wortelt in de Griekse mythologie.”
Hij citeert: “In Athene werden de
Furiën beschouwd als de zusters van Aphrodite. Schoonheid en
wraakzuchtige toorn ontsproten aan dezelfde bron. Homeros zei het
al.” Boomsma geeft in zijn bespreking de
lezer veel handvatten om het boek te grijpen.
Boodschap
Woede is een
boek dat de lege ziel van de tijd beschrijft en waarin de gebakken
lucht als echte taarten wordt uitgestald. Die leegheid moet wel tot
verwrongen reacties leiden en daarover gaat dit boek. Evengoed laat
Woede zien dat een goede vader zijn waardevol is om gedeukte
vermaledijde levens te voorkomen.
Furiën
Mooi geschreven? Vaak,
niet altijd. Wel veel informatie over tal van onderwerpen; de ketting
van de woede is geregen met een soepelheid die bewonderd moet worden.
Het is een boek om te laten bezinken. Als alles handel wordt,
verdwijnt er ook veel van waarde. Overvloed is geen rijkdom. De
wereld als koopwaar is terecht reden voor een furieus boek. Graa
Boomsma noemde het een geschenk aan Nederland. Hij staat niet
onterecht stil bij de drie Griekse Furiën, die de versie van de
originele taal, het Engels, zijn titel heeft gegeven. De Furiën, ze
blijven terugkomen en staan op een gegeven moment zelfs alle drie aan
het bed van Solanka. Een van de drie zal haar eigen furieuze idealen
volgen en dat dit onverstandig kan zijn, laat het boek ook zien.
Die “Furiën zweefden oven
Malik Salonka, boven New York en Amerika, en Krijsten. In de straten
beneden schreeuwden het menselijke en onmenselijke verkeer zijn tot
razernij gebrachte instemming terug.”
Dit citaat volgt op een pagina lange aanklacht tegen de machines die
zich boven het hart willen stellen; de overmaat aan gemak; het verlies aan taal; geweld boven
dromen; en het uitgeklede leven. Maar een geschenk aan Nederland? Het
is duidelijk ook een geschenk aan de grotere wereld, de wereld van
wereldtalen. Zouden er veel andere boeken in Nederland zijn die in
2001 in een zin de Dalai Lama naast Donald Trump opvoerden? Een
beetje over dijken kijken kan soms vergezichten opleveren: de ruimte van een wereld die groter is dan de polder.
Tapijt
Dat het boek
als wollig
wordt neergezet is ook te begrijpen; dus geen ketting maar een steeds
voller kleed waar je door de draadjes de beelden niet meer ziet. Het
is een boek waarin, ondanks drie vertalers, wel eens lange zinnen de
weg kwijtraken. Dat is jammer, maar ook helaas.
Bijna een
kwart eeuw later kan je het ook zien als een boek over de boze man,
met een afwijzende mening over alles. Maar onder al dat stof is toch
zichtbaar het te kakken zetten van leven in de leegte, consumeren
tot de dood er een einde aan maakt en waarin zelfs levenloosheid een
product wordt. Er zijn betoverende vrouwen, en zelfs iets
buitenissigs als de smeltende gletsjers komt voor, eigenlijk de
hele mikmak. Het is een wereld waar een veelheid aan feiten en
indrukken een persoon en het verhaal kleurt. Als je net even anders
naar het tapijt kijkt dan zie je de plaatjes wel en als je later
weer kijkt zie je mogelijk zelfs een ander beeld. Als je dat niet
lukt wacht je een jaar op een novelle van 96 pagina's met een
onderwerp van hier, zoals een
overzichtelijke doodgelopen relatie in een huis aan de duinen.
Bij het beschrijven van het leven in het geruis en herrie van New
York is een overzichtelijk borduurwerk als Canto Ostinato misschien
minder geschikt dan een woest muzikaal tapijt als Bitches Brew, dat
de razernij van de grote wereld laat horen.
Aanslag
In
2022 werd een aanslag op Rushdie gepleegd. Over woede gesproken. Het
CPNB besloot
destijds het boekenweekgeschenk
uit 2001 gratis voor iedereen als e-book beschikbaar te stellen.
Woede was weer even een Nederlands boek, zoals het schijnbaar begon.
Noten:
* Het
boek werd in 2001 ook uitgegeven in het Engels onder de titel Fury en
gepubliceerd door de Londense uitgeverij Jonathan Cape
(ISBN 10: 0224061593 / ISBN 13: 9780224061599).
Het lijkt niet eerder dan augustus
2001 te zijn geweest en dus bijna een half jaar na het
verschijnen tijdens de boekenweek in maart 2001. Het heeft een
pagina op salmanrushdie.com zonder een verwijzing naar de
Nederlandse uitgave: wel naar de Spaanse vertaling Fúria (er is ook een
Italiaanstalige, Furia). Voor zover
ik kan vinden is er geen commerciële uitgave van verschenen in het
Nederlands.
** Bij
Max Pam lees ik (in een nogal provinciaalse bespreking) dat Rushdie het wel op de gebruikelijke omvang
willen houden, maar het boek bepaalde los van de schrijver zijn
dikte. Inderdaad een luie redenering, zoals Pam schreef. Dat het
misschien (ook) bedoeld was als roman voor een andere dan de
Nederlandstalige uitgave noemt hij niet.