Boeken in juni

Laatst gelezen boek boven

Het leven op aarde van J. Slauerhoff stort je in een wereld die doet denken aan de hel op aarde: stank, kinderprostituees, een doolhof van straten en stegen vol van mensen, opium kits, maffia, armoede, honger, sterfte en op de rivier slagschepen van de landen die profiteren van China.

De Ierse zeeman Cameron, een marconist, wil de baren vaarwel zeggen. Niet een beetje, zoals het bekende deinen tussen wal en water, maar radicaal de binnenlanden in, weg van elke aanwezigheid van de zee om het hoofd vrij te maken. Hij vindt die weg onder de hoede van de georganiseerde misdaad, de maffia baas Hsioe, bij een wapentransport (Europese makelij), met medereizigers, zoals Sylvain de verslaafde, Fong Siën de gebutste schone, Godonov de rabauw, en de net niet gelukte mislukkeling Op-één-na.

Twee werelden

Het verhaal speelt in een verdicht en verzonnen China. Dat de

vijfkleurige vlag van de republiek wordt gehesen, betekent dat het verhaal voor 1929 speelt, maar zoals steden op plaatsen liggen waar ze in de werkelijkheid niet te vinden waren, is ook het precies dateren van het verhaal bouwen op los zand.

China en Europa raken elkaar regelmatig. De Chinese ogen liggen in het gelaat “als wateren in de lage landen, gelijk met de grond zonder overgang van de oever.” En een denigrerende opmerking over Chinezen wordt gepareerd met: “Pauvre petit. Hsioe is beter dan duizenden Europeanen, die denken dat zij beschaafd zijn omdat zij zich eenige begrippen hebben aangewend over moraal en fatsoen, die zij trouwens loslaten zoodra zij de gelegenheid krijgen.” Het komt vaker voor dat Europa in de vergelijking tussen beide van repliek wordt gediend. Zo worden de weerloze onbewapende vreemdelingen met de bijbel tegen de borst en het kruis in de hand gevaarlijker genoemd dan de nomaden met boog, zwaard en speer. Het verbinden van China en Europa lijkt strijdig met de vlucht weg van het water, de Chinese leegte in, zo blijft Europa immers aanwezig. Het valt niet af te schudden.

Radio

Maar nog sterker wordt die vlucht op zijn kop gezet als Cameron midden in een oude stad, Tsjong King, die zich afkeert van Westerse invloeden, de troebelen in het oude Europa tegenkomt: “Ik hoorde een man zich beroemen op de onder zijn leiding behaalde zegepraal van het gezonde mensenverstand, op een staat en orde verwoestende waanzin die de westerse wereld had bevangen, hoog opgeven van materieele en ideële voordelen die een uitverkoren volk onder zijn leiding had behaald en nog zou behalen als het hem blind en volledig vertrouwen bleef schenken, het hoefde alleen te volgen, niet meer zelf te denken. Daarna daverend geklap, gestamp, gebrul, weer muziek, marsch, partijzang, leuzengekrijsch, paukengebeuk, een gehuil dat het vermoeden opwekte dat tegenstanders aan den martelpaal waren gebonden.” Moeilijk om daar niet een beschrijving van het opkomende nazisme en Hitler in te horen.

Escapisme

Het boek eindigt in een nawoord met: vervreemdend genot in een rode papaver omgeving; de strijd van goeden tegen slechten (waarbij de goeden onmenselijk schijnen en aan de tegenstanders gelijk); en dwalen door het Rijk van het Midden zonder contact met Chinezen en Europeanen. Het escapisme is herkenbaar, evenals hier en daar het Europa en China van de jaren dertig. Maar ook nu zijn er van die overrompelende dreigingen. Je zou ook nu voor minder willen vluchten. Het zoeken naar de zin van leven in een dergelijke omgeving is hier door Slauerhoff poëtisch, abstract en wonderlijk beschreven. In 2001 omschreef Ton Brouwers voor de Bibliotheek van de Nederlandse Letteren het boek als “een moderne ideeënroman, waarin één probleem, namelijk de zin van het leven, hoe ‘zich een bestaan te geven’, van verschillende kanten wordt belicht en waarin uiteindelijk noodgedwongen een keuze voor een bepaald soort leven wordt gemaakt.” Het is juist daarom een boek waard om gelezen en herlezen te worden.

Nimmer Dralen

Ik las een 2e druk uit 1950, de 26e uitgave in de Nimmer Dralen reeks van Nijgh en van Ditmar. Oorspronkelijk hoorde er nog een omslag bij, maar die ontbrak bij de versie die ik las. Slauerhoff zou na de publicatie van dit boek nog twee jaar leven. Hij zocht ook geen relatie, hij was ook verdwaald tussen land en zee, maar zo extreem als het wezen uit zijn geest, de marconist Cameron, koos hij toch niet.

***

Onlangs had hij een communist met pet en overall die hem aan de werkbank op de Rua Viscode de Itaúna kwam lastigvallen een lesje geleerd. Met opgeheven wijsvinger.
    'Als je de wereld wilt verbeteren, leer dan eerst je schoenveters maar eens fatsoenlijk strikken!'En hij vertelde hem de parabel van Rebbe Zusha. Die wilde toen hij jong was ook de wereld verbeteren, maar toen hij ontdekte hoe groot en ingewikkeld die was, beperkte hij zijn ambities tot het verbeteren van zijn land. Maar dat land was ook groot en ingewikkeld, zodat Zusha besloot zijn stad te verbeteren. Op rijpe leeftijd zette hij zich in om zijn gezin te verbeteren en op zijn sterfbed vertrouwde hij een vriend toe: 'Tegenwoordig hoop ik alleen nog dat ik mezelf kan verbeteren.'

    'Een droevige geschiedenis', vond de communist. 'Als je het mij vraagt is die Rebbe Zusha uiteindelijk een grote egoïst geworden.'

   'Dat heb je helemaal mis! Hij wilde nog altijd de wereld verbeteren maar was alleen van tactiek veranderd.'

Het is een lang citaat dat het boek typeert: veel Jiddische wijsheden, weinig verwachtingen van het leven en de eigen rol in het leven is ook al niet zo gemakkelijk, zelfs als je geen positie wilt kiezen. Hannah is een roman van Ronaldo Wrobel over een op valse naam naar Brazilië geëmigreerde Joodse schoenmaker, zijn verliefdheid, de verleidelijkheid van de taal, en ze zit vol plotwendingen. Ideaal voor een korte vakantie. Het loopt nog goed af ook. Hoewel … aan het eind van zijn leven en aan het einde van de 20^e eeuw is de Joodse wijk van Rio verdwenen en weet hij dat de mens zijn eigen stormen en woestijnen kan maken.

Of de fictieve schrijver uit het boek zijn ambitie heeft waargemaakt die eeuw te 'hervertellen' betwijfel ik. Een klein stukje ervan wel. Maar ook dat past bij de strekking van het lange openingscitaat waar deze signalering mee begint.

***

Nadine Gordimer († 13 juli 2014) schrijft met Een tijd als nooit tevoren een boek tegen de wandaden van de opkomende macht binnen het ANC, maar ook een boek waarin zinnen vaak moeizaam leesbaar zijn. Zinsdelen, zoals de persoonsvorm ontbreken met grote regelmaat. Wie er aan het woord is, wordt lang niet altijd geschreven. Vast een schrijfstijl, maar zelfs na drie keer lezen snap je niet altijd wat er staat. De zinnen sluiten wel aan op het moeizame thema van een gemengd huwelijk tot stand gekomen in de gewapende strijd voor een sociaal rechtvaardig Zuid-Afrika zonder Apartheid.

Steve en Jabu ontmoeten elkaar in De Strijd. Ze worden verliefd en krijgen uit de gemengde – en dus illegale – liefde een dochter. De zoon die later geboren zal worden is wel legaal verwekt (een zin die belachelijk klinkt, maar het was niet anders). Steve is zoon van een Letse Jodin gevlucht voor anti-semitisme in Tsjaristisch Rusland en een Engelse vader (net als de ouders van Gordiner zelf). Jabu is dochter van een schoolhoofd en dorpsoudste uit KwaZoeloe. De geliefden verhouden zich door hun afkomst anders tot het gedeelde land. De nieuwkomer met een Europese achtergrond is minder rotsvast verbonden dan de Zoeloe met diepgaande wortels in de Zuid-Afrikaanse geschiedenis. Het is een soms duidelijk, maar vaak een subtiel onderscheid.

Traditie

Traditie speelt zelfs bij de rots van een vrouw als Jabu een belangrijke rol; ook waar die haar geen recht doet. De man, haar vader, haar echtgenoot, intelligent als ze is laat ze zich op sleeptouw nemen. Hoewel toch niet tot het einde van zaken en het boek. Niet het gruwelijk doden van een stier – zoals de traditie bepaalt – maakt je tot man, om een man te zijn, is meer vereist, zegt ze tegen de traditie in. Het is een opmerking die de gelaagdheid van het boek duidelijk maakt. Het is niet slechts een emancipatorische opmerking, niet alleen een opmerking uit respect voor dierlijk leven, ze beperkt zich ook niet tot een afrekening met de traditie, maar verhaalt fijntjes dat de corrupte president Zuma ook man is geworden door die brute daad, het is daarmee tevens kritiek. Die kritiek klinkt in vele tonen door het hele boek.

Actualiteit

De roman zit vol actualiteit uit het Zuid-Afrika van na de Apartheid, met de nadruk op de periode 2000-2010. Voor wie een beetje de kranten gevolgd heeft, zit het verhaal vol bekende gebeurtenissen: de bouw van voetbal stadions voor het WK2010; opflakkering van Apartheidsgeweld; Aids en de weinig serieuze benadering ervan door politieke ANC-elite; crimineel geweld; grote stromen vluchtelingen door de oorlog in de noordelijke buurlanden (met name Congo, voor wie het gemist heeft met miljoenen doden in de jaren negentig) en repressie in Zimbabwe (9.480.000 Zimbabwanen in Zuid-Afrika, 20% van de bevolking); en de vreemdelingen haat die er het gevolg van is. Er is de opkomst van een nieuwe zwarte elite die weigert het onderwijs zo te verbeteren dat zwart wijzer wordt, maar in plaats daarvan de toelatingseisen tot de universiteit verlaagt voor zwarten zodat ook die in kunnen stromen; en is een nieuwe garde in het ANC met de corrupte Zuma als president en jeugdleider Julius Malema met zijn gewelddadige uitspraken.

Zuma én Thales

Zuma wordt beschuldigd van verkrachting en van corruptie in een wapendeal. Hij lijkt overal mee weg te komen. Maar de wapendeal heeft hij niet af kunnen schudden. In 2020 is de rechtszaak tegen hem en de Franse onderneming Thales nog steeds niet afgerond. (Thales inderdaad met een belangrijke neven-vestiging in Nederland die ten tijde van de deal een belangrijk deel bestuurde van de marine sector van het concern dat destijds nog Thomson-CSF heette. De naam Thomson-CSF komt maar een keer voor in het boek. De naam Thales helemaal niet.) De schrijver wijst wel regelmatig op wie niet benoemd worden in kwesties die spelen in het boek; de vernederde schoonmakers worden niet meer genoemd, de studenten die hen eten met pies lieten eten wel. Hoe liep het af met de slachtoffers, bleek het niet interessant. Dat Zuma wel wordt genoemd, maar de Westerse omkopers nauwelijks, verbaast daarom.

Wapenexport

Ook in meer algemene zin komt de wapenhandel aan de orde: “Wapens. Moet je horen! Ons vrije land in vredestijd, we verkopen wapens aan landen die mensenrechten schenden zoals Libië, Iran, Zimbabwe. Transacties “zogezegd” goedgekeurd door onze Nationale Wapenbeheersing.” Vooral die laatste zin uit dit citaat verraadt inzicht. Er zijn geen wetten om wapenhandel te voorkomen, wel regels en richtlijnen en die worden vaak creatief geïnterpreteerd. In Europa, maar ook in Zuid-Afrika. Ook al zo'n actueel thema. Onlangs startte Zuid-Afrika de wapenleveranties aan Saoedi-Arabië weer.

Teleurstelling en kwaadheid

De wapenomkoopaffaire weegt zwaar in het boek. Niet alleen om de corruptie, maar ook omdat die de moraal en de hoop op een beter Zuid-Afrika ondergraaft en de oude strijders teleurstelt. Ze is een belangrijk deel in een algehele kritiek. “O die klote litanie, Beter Leven, hoe vaak de dood ervoor in de ogen gezien, de kameraden die zijn gestorven voor het laatste dure model Mercedes, de mooie huizen voor winter- of zomerverblijf, de miljoenen smeergeld voor wapentransacties en offertes voor woningen waarvan de brandnieuwe muren scheuren vertonen als een oud gezicht.” 23% Werkeloosheid, haast de helft van de kinderen in krotten gaat niet naar school, nauwelijks eten op het bord, dat maakt gewelddadig. Beloften die niet ingelost worden, maakt ook niet optimistischer over de de toekomst voor het land. Dergelijke feiten verklaren ook waarom “Zuid-Afrikanen gewelddadig” worden. Armoede ligt er aan ten grondslag en een term als xenofobie verdoezelt dit. Een kameraad van Steve en Jabu, de communist Jake, zegt: “Steve is kwaad. We zijn allemaal kwaad over wat er van het land wordt.” Maar elders wordt Max du Preez geciteerd die vindt dat de consequentie van de woede niet op de spits moet worden gedreven: “laat je niet door slechte politiek uit je land verdrijven.” De samenleving is wel maakbaar, maar dan moet je die wel op poten zetten. Zo spreekt uit het boek.

Krassen

Het boek gaat over hoe kleine stappen binnen de relatie worden gezet die tot verwijderingen leiden. Hoe andere stappen de band juist weer versterken. De relatie tussen Steve en Jabu is gegrond op gezamenlijke strijd, op zijn inzet en haar inzicht. Er zijn kleine dingen die krassen veroorzaken, vrijpartijen die de wonden weer helen – of buitenechtelijke die juist oplossen in de geschiedenis –, samenwonen en -leven en het delen van standpunten die de band overeind houden. Hij (blanke professor) en zij (zwarte juriste en Zoeloe) delen de politieke ontzetting over politieke kwesties als de verkrachtingszaak Zuma (zwart en Zoeloe) en de aanklacht wegens corruptie. “Als ze daar niet hetzelfde over dachten, zoals over hun leven in de Strijd, zou hun liefdesrelatie uiteindelijk niet intact blijven,” is een citaat in verband met armoede als achtergrond voor vreemdelingenhaat.

A luta continua

Veel heb ik nog niet eens genoemd: de homo toneelschrijver die toch biseksueel blijkt te zijn, een wat kromme visie op de landrechten voor Israeli's en Palestijnen, white privilege start al voor kinderen bij de schoolkeuze en zwart-wit is mooi voor foto's of letters op papier, maar in de werkelijkheid komen grijstinten meer voor, er is post-Apartheid ook geweld van zwart tegen zwart. Het is een roman met genoeg stof tot gesprek en nadenken. “Liep het goed af,” werd hier in huis gevraagd, toen ik het boek weglegde.  A luta continua is een frase die verschillende malen in het boek staat. Wat vast lijkt te liggen, komt in beweging en kan toch veranderen. Het boek heeft daarmee geen einde. Maar misschien is dat wel de goede afloop, de strijd gaat door, zelfs door hen die wilden afhaken. Al bleven noodzakelijk artsen wel in Engeland vanwege betere omstandigheden en de grotere medische mogelijkheden. Niet iedereen is opgewassen tegen de traagheid van de verbetering.

---

Ik lees met moeite, maar wel graag. Het voordeel van een boek is dat als je er in zit dat relatief lang duurt. Dat maakt het makkelijker leesbaar dan losse artikelen. Vanaf 31 januari 2018, zet ik kort (het moet het lezen zelf niet in de weg staan) op een rijtje wat ik las. Want ook bij het onthouden kan ik wel wat steun gebruiken. De omslag is gelijk aan die van het boek dat ik las.