Boeken in mei

Laatst gelezen boek boven

De moeder van marathonloper, BN'er en cabaretierDolf Jansen is in Ierland geboren. In het programma Verborgen Verleden gaat hij opzoek naar de Ierse Roots. Opa verzette zich tegen de Engelsen op het eiland en was in dat verzet een hele meneer die een serie gevangenissen van binnen 'mocht' bekijken, zo blijkt uit een dagboek. Dolf is er trots op en put inspiratie uit dit verzet, want wat hadden die Engelsen in Ierland te zoeken? Niets. Helemaal eens.

Maar daar komt geen punt, maar een komma, want na het verdrag tussen Ierse Republiek en Engelsen van 1921 was de strijd immers niet beslecht. De Engelsen behielden het economische belangrijke Noord-Ierland en het verzet leefde in de jaren zestig in Noord-Ierland weer op. Maar zo'n komma betekent ook ruimte voor vragen als: Wat betekende het verzet voor de inwoners; Welk verzet was wel en welk niet geoorloofd; en Hoe raakte mensen in de Ierse strijd betrokken en hoe kwamen ze er uit?

De door Bernard MacLaverty beschreven Cal is een jongeman die zich in de jaren tachtig laat zich inzetten bij republikeinse acties. Het gaat niet van harte, maar hij komt er ook niet onderuit en wordt als aansporing bedreigd met geweld. In die context en met een pijnlijke romance gaat het boek over mooi en lelijk, nieuwsgierigheid en privacy, werk en werkeloosheid, vertrouwen en beschamen, misdaad en straf, liefde en haat, teder en bruut, katholiek en protestant, en over de diffuse situatie waarin een mens, en zeker de mens in een conflictsituatie, kan belanden. Dit alles in fijn geschreven zinnen.

Matthias Grünewald: De kruisiging 1510-1515.

De negen jaar oudere Marcella, waarop Cal verliefd wordt, werkt in de plaatselijke bibliotheek en geeft hem Misdaad en Straf van Dostojevski mee. Het is een boek met parallellen met de roman Cal. Een veertiende eeuws schilderij van Matthias Grünewald met Jezus aan het kruis is een andere kunstuiting die nadrukkelijk aan bod komt. Pijn en straf als verlossing van de zonden, het is een catharsis die  ook door Cal gezocht wordt. (Dat kerstmorgen zo'n belangrijke rol speelt in het verhaal, geeft gezien vanuit de Christelijke leer hoop.) Verder is een bom verstopt in het boek Middlemarch van George Elliot, een roman die gaat over het Engelse conservatieve plattelandsleven.

De roman laat vooral zien dat keuzes maken binnen een maatschappij waar de tegenstelling zo scherp is, minder gemakkelijk is dan de buitenstaander kan denken. De in Schotland woonachtige Noord-Ier MacLaverty is niet over de keuzes van het groepje rond Cal te spreken. Verzet moet immers ook zijn grenzen kennen en niet het verleden, maar de toekomst als horizon zien. Dolf zal het daar vast mee eens zijn en Verborgen Verleden was ook gewoon een mooie tocht langs de archieven, kroegen en kerken binnen zijn Ierse familiegeschiedenis. Wat hij zegt klopt, verzet inspireert, maar de worsteling is ook hoopgevend en een noodzakelijk deel ervan.

***

Gekke Mustafa en andere verhalen van Halil Gür bevat geen datum van uitgave. De verhalen spelen half jaren zeventig, rond en na de Turkse staatsgreep van 1971. Die gespannen situatie komt een aantal malen terug. Het Nederland dat hij beschrijft is dat van eind jaren zeventig tot halverwege de jaren tachtig. Op de wiki pagina over Gür staat dat het boek in 1984 is gepubliceerd; als eerste van een hele reeks.

De verhalen spelen in Turkije, met name Istanboel en kleine dorpen in het Turkse deel van Koerdistan. Een groot aantal bevat autobiografische elementen, zoals hij was ook student architectuur die niet rond kon komen, zijn kost moeizaam verdiende en in Nederland zijn plaats vond door te fietsen, turkse koffie met Nederlandse cake verorberen, werk voor koppelbazen en het gele papier kreeg na het gebruik maken van de regeling uit mei 1975 voor het legaliseren van illegale gastarbeiders die voor 1 november 1974 het land waren binnengekomen. Dit boek fungeert als een blik over de schouder en laat zien hoe moeizaam het inburgeren in Nederland ging, zelfs met de beste bedoelingen van de immigrant.

De verhalen in Gekke Mustafa zijn vooral sterk doordat ze levendig met met liefde mensen beschrijven die het niet zo getroffen hebben, zowel in Turkije als Nederland. Ze koesteren wrok, blijven ondanks alle inspanningen arm of zijn aan de drank. Er is ook een aardig verhaal hoe te ontsnappen aan de vreemdelingenpolitie en een ander hoe een zigeunerin (de benamingen Sinti en Roma waren destijds nog niet ingeburgerd) de hongerige student helpt met wat bij elkaar gebedeld kleingeld.

*** 

In grote lijnen kende ik het verhaal dat Conny Braam in het schandaal vertelt. Al voordat het boek geschreven werd, sprak ik er in de jaren tachtig met mijn collega antimilitaristen uit Haarlem en Velsen over. Het verhaal hoe notabelen en politie in de regio Kennemerland tegen linkse elementen in het verzet opereerden, haalde destijds weer eens de krant. Braam schreef het boek 16 jaar geleden. Het stond al lang op mijn lijstje, maar ik las de geromantiseerde reconstructie van dit verhaal pas onlangs.

Het is een van de vele zwarte bladzijden in de geschiedenis van de bezettingsjaren. Wie in de kanten databank Delpher zoekt op 'Velser Affaire' vind meer dan 130 treffers. Een van die artikelen heeft als onderkop “Wie aan de Velser Affaire komt breekt zijn nek”. Een citaat dat ook Braam in het schandaal optekende. En nog steeds haalt de zaak ieder jaar de krant.

Connie Braam dient de feiten niet gortdroog op. Ze houdt de grote structuren aan, maar vertelt ook het verhaal van Susan Boerhave, die als tiener binnen het verzet tal van activiteiten voor haar rekening nam, zoals koerierswerk, het ophalen van vrijgekomen gevangenen, en het liquideren van gevaarlijke personen. Na het samenvoegen van de verschillende verzetsgroepen onder één leiding, bepaalde een immorele en reactionaire leiding wie gevaarlijk was en uit de weg moest worden geruimd (MB: het verzet in de regio had aan de top Mr. Sikkel afkomstige uit de Orde Dienst (OD), een anti-linkse verzetsorganisatie, die de plannen voor een autoritair bestuurd Nederland na de bevrijding klaar had liggen. In het boek wordt hij Sikkink genoemd). Dat jonge linkse verzetsmensen bij die liquidaties omkwamen – met Hannie Schaft (in de roman Anna genoemd) als bekendste –, was een bijkomend en bedoeld voordeel, aldus de roman. Welke invloed dit cynisme heeft op het leven van de jonge Susan en haar gezin is het belangrijkste thema van het boek.

Geschreven in de stijl van de betere streekroman, gebouwd op grondig onderzoek en met een politieke boodschap, zo zou je het boek samen kunnen vatten. Wat mij het meeste trof was de beschreven naïviteit in het vertrouwen van personen die de touwtjes in handen namen. Anderzijds een houding gebouwd op louter wantrouwen leidt tot niet tot effectief verzet. Je moet bovendien wel keihard en gestaald zijn om niet ook te gaan twijfelen in de de zin van: ben ik gek met mijn wantrouwen? Dat er bescherming tot op het hoogste niveau was (de Haarlemse officier van justitie in oorlogstijd, de hierboven al genoemde Mr. Sikkel, was zwager van oorlogspremier Gerbrandy), heeft recht doen buigen en onrecht opgericht. De Velser Affaire heeft nog jaren lang zijn sporen nagelaten op mensen die beter hadden verdiend.

De roman zou in 2013 leiden tot een 'definitief' onderzoek naar de Velser Affaire door Bas von Benda-Beckmann van het NIOD, waarin wordt gesteld dat voor opdracht uit Londen om communisten om te brengen geen bewijs is te vinden. Een recensent stelt: “De Velser Affaire” roept wel de vraag op of von Benda- Beckmann van koers veranderd is, omdat de beschikbare bronnen geen nieuwe informatie bevatten. Of dat het hem bij nader inzien verstandiger leek om geen confrontatie aan te gaan het hogere gezag, want die tentakels reiken immers ver. Zelfs nog zoveel jaar na de oorlog.” Naïviteit is veel mensen nog steeds een brug te ver. Dat Gerbrandy in 1947 betrokken was bij de plannen tot een coup, zal ook niet helpen bij het gladstrijken van de donkere plooien.

Braam heeft inmiddels heel wat volgende boeken geschreven. Onlangs kreeg ik een mail met de aankondiging van de nieuwste roman Wij zijn de wrekers over dit alles. Deze vertelt het verhaal van Jakob Witbooi, Jantjie Jafta, Moritz Rabinowitz en Koos Abrahams en de tienduizenden zwarte, bruine en witte Zuid-Afrikaanse soldaten die vochten tegen het nazisme. De oorlog blijft een bron voor verhalen.

***

Barkskins van Annie Proulx begint met het leven van twee Franse jongemannen uit de achterbuurten van Parijs die naar Canada trekken om daar als houthakker te gaan werken: Charles Duquet en René Sel, die tweede trouwde met Mari een Mi'kmaw.

Sel

René Sel is een man die de wereld op zich af laat komen; hij ziet zichzelf als een stofje in de wind. Zo'n stofje is kwetsbaar. Hij wordt vermoord in het bos en de vermoedelijke dader neemt op grond van haar zogenaamde rechten als zijn pleegkind en vooral als blanke de eigendommen in. De familie Sel zal daardoor het verhaal beginnen zonder veel bezittingen. Die achterstand is een constante in het boek. De oorspronkelijke bewoners worden veracht, zijn vrijwel rechteloos en hebben te maken met racisme. De Sels verhuren zich als houthakkers of leven in tanende Mi'kmaw dorpen van jacht en visvangst. Een deel van hen zal leren van de blanke kennis die nuttig is. “Veel Mi'kmaw zijn gestorven met hun kennis opgesloten in het hoofd,” zegt de dochter van een Sel en een regelrechte Duke. Zij leert hen ter compensatie Westerse kennis.

Duke & sons

Charles Duguet, die zich al snel om laat dopen tot Charles Duke, neemt het leven zonder veel scrupules wel in eigen hand. Hij wordt eigenaar van een omvangrijke houthandel. Zijn leven staat in dienst van zijn zakelijk succes of dat nu gaat om het vinden van een echtgenote, het krijgen of hebben van kinderen en het binnenhalen van orders en wingebieden. Echter niet alles is te koop of te bedisselen, zo blijkt. Zijn zoon danst niet naar vaders pijpen. Ook vader Duke komt door moord aan zijn einde, maar laat een florissant bedrijf achter aan zijn geadopteerde zoons. Dat bedrijf staat mede aan de wieg van het verdwijnen van de boreale bossen van het continent. Met het verdwijnen van die bossen, verdween ook de bestaande leefwereld van mens, dier en plant. Dat is het centrale thema van het boek. De Dukes en Sels staan symbool voor dit verhaal. De Mi'kmaw worden daarbij letterlijk uit het het verhaal van de Dukes gewist en gemoord. De firma in hout gaat tenslotte over naar de Breitsprechers, een geslacht van bosbouwers met Duitse wortels dat zich de familie in trouwt.

Tijdsspanne

Het verhaal begint in 1693 en loopt tot 2013. Het omspant zo de geschiedenis waarin de blanke meende de bossen te mogen omkappen en platbranden, omdat God een dergelijke woestheid niet kon verdragen tot aan milieuactivisten die door het planten van jonge boompjes en het zoeken naar de beste plantmethode iets van de verdwenen natuurlijke rijkdom proberen terug te winnen. Het spreekt vanzelf dat het lang wachten is na het omkappen van duizenden jaren oude reuzensequoia's tot je weer hebt wat je had. Maar niets doen is geen optie.

Structuur en boodschap

In die geschiedenis speelt Amsterdam een rol, er is een link met Leiden en de Nederlandse vaart op de Oost. In Nieuw-Zeeland is het latere Duke Logging and Lumber – inmiddels onder controle van een vrouw – betrokken bij de kap van de kuari bommen. Een type boom dat goed te bewerken is, maar waarvan door de kap 95% is verdwenen.

Je zou kunnen zeggen dat het boek de continenten omspant, zoals veel recensenten doen, maar dat doet volgens mij geen recht aan het gegeven dat het vooral over activiteiten en gevolgen in Noord-Amerika gaat. Wat niet Amerikaanse couleur locale, met zelfs een aantal Nederlandse woorden zoals snoezepoes, en een verblijf in een Zuid-Amerikaans regenwoud, handel in China, en koppensnellers in Nieuw Zeeland geven leven aan het boek, maar het blijven zijstraten.

Barkskins is geen opgewekte kost, maar wel een boek dat geschreven is met aandacht voor tijd en mens. De ruim 700 pagina's zijn een leesreis tussen boomstronken door. Om en om komen beide families in een deel aan bod. Pas in het laatste deel, nadat in het eerste Charles Duquet het houthakkerskamp verlaat, wordt aan beide weer een aantal hoofdstukken in het zelfde deel gewijd. Goed dat er een levendige stamboom van 300 jaar oud opgenomen is van beide families, zodat je de personen nog eens kan natrekken als je even de draad verloren bent in de eeuwen.

Verleden en toekomst

Voor de optimist is het een boek met goede afloop, milieuactivisten gaan aan de slag. Voor de pessimisten is de afloop niet erg bevredigend, maar het waarom van die conclusie laat ik in het midden; dat is aan de lezer zelf om te oordelen. Mijn maand voor het slapen dwalen door de toch niet eindeloze bossen zit erop.

---

Ik lees met moeite, maar wel graag. Het voordeel van een boek is dat als je er in zit dat relatief lang duurt. Dat maakt het makkelijker leesbaar dan losse artikelen. Vanaf 31 januari 2018, op de laatste dag van de maand, zet ik kort (het moet het lezen zelf niet in de weg staan) op een rijtje wat ik las. Want ook bij het onthouden kan ik wel wat steun gebruiken. De omslag is gelijk aan die van het boek dat ik las.