Erfgoed

 

Miguel Bonnefoy schreef met Erfgoed en roman over een Franse migranten familie in Chili. Zowel de vader als moeder waren onderweg naar Californië, maar stapten door ziekte en handelsmogelijkheden van boord. Uit het huwelijk worden drie zoons geboren. Ze spreken thuis Frans en lezen ook de weken oude kranten uit het verlaten vaderland.

Dan breekt de Eerste Wereldoorlog uit. Franse mannen van de tweede en derde generatie gaan vechten voor een land dat ze alleen uit verhalen kennen. In een oorlog die niet alleen vreselijk is (in het niemandsland tussen de loopgraven liggen de lijken waar de maden in rond kruipen, zo wordt beschreven, en nog gruwelijker de soldaten kruipen daar op hun buik tussendoor), maar die hen die er in rondwaren ook voor onmogelijke dilemma's stelt. Van de drie zoons komt er maar een terug met het gewicht van zo'n onmogelijke keus als ballast. Rot op met je oorlog, schoot het in mijn hoofd. Waarom doen mensen dat toch? Soms is het Nie Wieder gevoel sterker dan het verklarende denken. Waarom lees ik dit toch?

“Wie zich zijn verleden niet kan herinneren is gedoemd het te herhalen,” zijn woorden van de filosoof George Santayana uit The life of reason (1905). Bonnefoy gebruikt ze als motto voor zijn roman die veel waarschuwingen geeft, maar ook voorbeelden die het navolgen juist waard zijn.

Dan loop je als lezer door de verlaten delen van Chili in een boomgaard, waar de overgebleven, maar kapotte, zoon Lazare zich vol eet. Er duikt plotseling een roofvogel op zijn rug: een grijze arendbuizerd (in de tekst Andes-arend-buizerd genoemd). Bij die vogel hoort een valkenierster, Thérèse, ook van Franse komaf. Een romance wordt onverwacht geboren. Ze zal hem voorzichtig baden in het familiebad op leeuwenpootjes. Zowel het badderen als de tedere liefde zal de man met PTTS (in de woorden van destijds shell shocked) goed doen. De door vader meegebrachte en bij het huis in Santiago geplante wijnrank is inmiddels aan het verpieteren. Het zijn de literaire verdichtsels over de mens en zijn leven, en zijn geschiedenis, die je steeds weer naar de romans trekken; ook als ze vreselijke beelden schetsen en die bovenstaande woorden van Santayana.

Vogels spelen in Erfgoed een grote rol. Het is niet alleen die arendbuizerd. Thérèse is getroffen door de aanblik en de roep van de condor die ze in de bergen zag achter een rots. Zijn roep “was geen kreet, maar gesnurk van een grandioze lelijkheid, een vreemde muziek, en toen het geluid zich ten volle had ontwikkeld, stokte de stem in een korte, scherpe fluittoon en heerste er autoritaire stilte.” Het hele huis waar ze gaat wonen met Lazare wordt gevuld met vogels. De een bekender dan de ander. “De kamers raakten al snel vol met door het zout van de oceaan uitgebeten kooien waar een wild makende wervelwind doorheen waaide wanneer merels en zomertalingen, kneutjes en bonte kraaien, veldleeuweriken en blauwe reigers dronken van vrijheid chaotisch door elkaar fladderen.” Lazare kan het niet behappen en vertrekt naar zijn goedlopende hostiefabriek.

Het boek is opgezet als een stamboom die niet perse volgens de mannelijke lijnen verloopt. Margot is de derde generatie. Ze wil piloot worden en stort zich op het bouwen van een vliegtuigje. Het komt niet van de grond. Wel slaagt ze als piloot, ondanks de vrouw vijandige houding op de vliegeniers opleiding. En dan is het weer oorlog in Frankrijk.

Dat is geen verrassing. We kennen dat verhaal. Maar is dat waar 3½ miljard jaar ontwikkeling van leven toe heeft geleid dat we belangen nastreven, problemen oplossen, door te kijken wie de grootste heeft, wie de sterkste is, het meeste mag hebben, en door de ander als doelwit te zien? Margot wil ernaartoe, samen met haar steun en toeverlaat Ilario. Het wordt haar afgeraden. Zij wil niet laf zijn. Haar vader wil zijn dochter niet verliezen; liever laf dan weg. En verdomme daar kom ik weer Nederlands trots van weleer tegen aan de verkeerde kant van de geschiedenis: “een [Duitse] Fokker die zijn machinepistolen richtte en begon te schieten.” De kleindochter van de Franse immigranten in Chili redt haar huid, maar verliest haar liefde tijdens het luchtgevecht.
    Over haar andere opa had ik het nog niet gehad. Hij kwam met 43 blaasinstrumenten met als bestemming Valparaíso. Hij streek neer in een kleine plaats, gaf muziekles, voerde opera's uit, componeerde en werd geëerd met een koperen beeld van componist Bellini en na zijn dood van zichzelf.
Er gebeurt tussen '45 en '73 nog van alles: Schimmen uit het verleden duiken op en laten sporen na. Maar het intermezzo tussen de wereldoorlog en de sloop van een land en samenleving is kort.

Weer narigheid. De verzameling vogels wordt gewelddadig en bruut afgeslacht. Vogels die zo belangrijk zijn in de familie en zeker voor Thérèse. Maar er is ook ander geweld, direct gericht tegen mensen: “Wijndomeinen veranderden in verhoorcentra waar men dichters, bakkers, vioolbouwers en marionettenspelers martelde.” Het wordt ook weer beeldend en plastisch beschreven. En, het cynisme ten top, de architect van de coup Henry Kissinger kreeg een paar jaar later de Nobelprijs voor de Vrede, zo wordt aangestipt. Op dezelfde dag als ik dit lees stuit ik in een non-fictie boek ook op de aanval op het presidentieel paleis in Santiago de Chile en wat daarop volgde, wie er bij betrokken was. Hier vooral met aandacht voor de rol van de Israël in het geweld. Zo naar als in Erfgoed was het ook in dat boek, maar de roman duikt dieper in de drek, beschrijft de gevolgen van de militaire dictatuur tot in de overvolle cellen en de martelkamers waar Ilario Da, de zoon van Thérèse en vader ontsnapt uit het magisch realisme belandt. Dit deel van het boek is nauwelijks te behappen. Inmiddels vraag ik me af wie schrijver Miguel Bonnefoy is? En waarom dit onderwerp?

Het boek is opgedragen aan zijn dochter Selva. Zijn moeder was een Venezolaans diplomate uit de bevoorrechte klasse. Ze werkte in december 1986, ten tijde van zijn geboorte, als cultureel attaché aan de Venezolaanse ambassade in Parijs. Zijn vader is Michel Bonnefoy, een Chileense romancier, en activist die werd gemarteld tijdens de Pinochet dictatuur en politiek asiel aanvroeg in Frankrijk. Vader Michel schreef een boek over zijn ervaringen en die zijn verwerkt in Erfgoed.
    Miguel groeide op in Caracas en Lissabon waar hij Franstalige middelbare scholen bezocht. Hij keerde terug naar Frankrijk om literatuurwetenschap te studeren aan de Sorbonne. Hij heeft zowel de Venezolaanse als Franse nationaliteit en spreekt beide talen. Bij het overlijden van Hugo Chavez in 2013 nam hij afstand van de Venezolaanse revolutie. Een man, een schrijver, in meerdere werelden.

Er zijn oorlogen en een rechtse staatsgreep met enorm ellendige gevolgen, maar het boek begint het de wijnboer die het land verlaat als de Franse wijngaarden (en niet alleen die) zijn vernietigd door een klein beestje, de druifluis. Het dier werd driftig aangepakt. Wortels werden vernietigd “op brandstapels die herinnerden aan die van de Commune in Parijs.” In het boek lijken zowel de vernietigende kracht van de invasieve soort, als de fanatieke bestrijding ervan, metaforen voor die andere rampen die nog veel hoger op de ladder van menselijk leed staan.

Bonnefoy heeft met Erfgoed een prachtig en een met de recente geschiedenis confronterend boek geschreven. Het heeft een heldere stamboomstructuur waarin vier generaties worden beschreven. Het begon met een Franse wijnboer en de dochter van een parapluhandelaar die eind 19e eeuw besloten te emigreren.
    Hij zelf noemde in een interview het in de roman beschreven verhuizen als omgekeerde migratie van een eeuw geleden. Migratie en de kijk daarop is aan mode onderhevig en de beweging ervan veranderd, aldus de schrijver. Pas maar op, waarschuwt hij dan ook.
     De personages worden met grote streken neergezet en bij het beschrijven van een hevige eeuw in 200 pagina's moet je je beperken. Maar wat je leest is een brevet van onvermogen voor de mens die korte termijn belangen nastreeft zonder oog voor het leven van anderen. Gelukkig zijn er ook mensen die wel zien. Veel personages hebben prettige eigenaardigheden.

Een inbreker een tweede kans geven, bleek geen verkeerde keuze: voor het bedrijf, de familie en de kans op verder leven. Die prettige boodschap is er mooi doorgevlochten. En er is nog meer. De personen in Erfgoed kunnen gepassioneerd raken voor een droom, een idee of een liefde. Die passies kunnen hun wonden niet genezen, maar er wel een draai aan geven en er een brug over leggen.