Het Stravinsky-spel

Het Stravinsky-spel is een boek geschreven door Arthur Japin. Sarajevo juli 1993 is de locatie waar het verhaal van start gaat met de zin: “Al wat leefde, zweeg.” De Bosnische stad was een van de gruwelijke plaatsen waar de Joegoslavische burgeroorlog woedde. De Sluipschutter Steeg was een begrip dat Engelstalig (Sniper Alley) bijna dagelijks de kranten haalde.* De bewoners waren schietschijven voor de vijand die vanuit de heuvels om de stad op hen schoot en 12.000 inwoners kwamen om. 

In die stad is een groepje toneelspelers onder leiding van de ingevlogen Sunsan Sontag de opvoering van het toneelstuk Wachten op Godot aan het voorbereiden. De hoofdrollen Estragon en Vladimir worden elk door drie spelers vertolkt. Niet uit een artistieke overweging – tegen de script in – maar omdat zo zes in plaats van twee mensen werk hebben. Sontag had geen zin om te zeggen: “Bedankt en zit de oorlog verder thuis uit,” zo vertelt ze haar vriend, Cody Garner. Hem heeft ze als toeverlaat uitgenodigd bij het oefenen van het toneelstuk. De drie andere rollen worden wel door één persoon gespeeld.
    De spelers maken dagelijks de gevaarlijke tocht naar de repetitieruimte, maar hebben dat er voor over. Izu, met de rol Estragon1, merkt op dat Becketts personages slachtoffers zijn. “Zoals wij. Zijn stuk gaat over Sarajevo. Het is ons lot dat aan ieder woord betekenis geeft. Op toneel speel ik geen rol, ik speel de stad.” De tekst van het toneelstuk spreekt van een vaste hoeveelheid tranen in de wereld. “Voor een ieder die begint te huilen, houdt een ander er elders mee op...” Een absurde troost in een situatie waar niet te troosten lijkt.

Sontag en Garner leerden elkaar als middelbare scholieren kennen. Samen gingen ze op een ontdekkingstocht door de wereld van de kunsten, de ideeën, en van de mensen die hieraan bijdragen leverden. Zo gingen ze op bezoek bij Thomas Mann, vinden ze uit waar Stravinsky woont en de adressen van nog een reeks andere prominenten in Los Angelos. Ze bezoeken clubs en Garner werkt in een boekhandel. Er is sprake van liefdes. Susan, net zestien, zegt na een niet gelukte liefdesrelatie: “Ik verdom het verder, hoor je! Ik heb mijn best gedaan te begrijpen wat leven is, nu wil ik er eens mee beginnen.” Kort daarop begint haar liefdesleven.
    In het kielzog van Sontag en Garner gaan wij mee door hun wereld. Feit en fictie is vermengd. Sontag had wel een jeugdvriend die net als Cody Garner kindacteur was, en meeging naar het bezoek aan Thomes Mann, en waarvan ook de oom en tante tegenover haar woonde, maar hij is een verzonnen personage. Het is een roman en geen biografie of historische studie (een zin die je in meer besprekingen van boeken geschreven door Japin kan zetten).
    Sontag werkte wel in de realiteit aan dit project in Sarajevo. De ook overgekomen Ann Leibovitz, partner van Sontag, maakte er foto's van die nog steeds voor handen zijn. Toneel als uitvlucht uit de verschikkingen van alledag, voor het scheppen van een illusie en in de hoop een reactie te veroorzaken die een einde aan het cynische doden zou maken.
    Terug naar het verhaal. Cody Garner had zijn partner Eli al in een omgeving van toneelspel leren kennen door de rol die hij speelde in de Beggars Opera van John Gay. (Op die opera is overigens de Driestuiversopera van Brecht en Weil gebaseerd.) De naam, die overlap, dat toeval, zijn hier dus echt te mooi, te literair, om waar te zijn. Garner leeft in Sarajevo weer in een theatrale omgeving, maar ook op het scherp van de snede en is de ingevlogen verteller binnen de roman.

Waarom gingen eerst Sontag en volgde Garner later de gevaarlijke oorlog in? De tweede twijfelde of hij wel op de juiste plaats was en niet alleen maar in de weg zat, toen hij op een autobank lag en met vaart naar het hotel werd vervoerd door een zo laag mogelijk in zijn stoel achter het stuur zittende chauffeur.
    De titel van het boek verwijst naar een spel waarin de vraag centraal staat hoeveel je over hebt voor een ander dat beiden samen als jongeren speelden. Hoeveel jaar van jouw leven wil je inleveren om Stravinsky de tijd te geven om nog een werk te componeren of Mann voor een boek? Daar ligt al een antwoord op de vraag waarom hij ging. Bovendien waren Sontag en Garner zeer nauw bevriend en lag het bijna in de logische lijn om bij een vraag van haar kant te gaan naar de plek waar de kogel overal vandaan kon komen. Maar het antwoord blijkt voor Garner nog meer te liggen in een relatie die zijn einde nadert. Die andere grote ramp uit diezelfde tijd, de Aids-epidemie met in de eerste helft van de jaren negentig alleen al in de VS nabij de 50.000 doden per jaar, maakt een einde aan het leven van zijn vriend. Hij ruilt dit stervensproces in voor het wachten op Godot in oorlogsomstandigheden. Voor Sontag leek het Stravinsky-spel alleen genoeg. Maar als het dan toch over spelletjes gaat, dan dringt Russisch Roulette zich hier ook op.

Sontag had al vroeg, na het lezen van een boek over de Holocaust, dat met een klap binnenkwam, bedacht dat haar Joodse achtergrond betekende dat ze zich moest “doen gelden wanneer dat er voor andere mensen iets toe doet.” De tocht naar Sarajevo paste in die opdracht.
    De schrijfster wordt in harde kleuren geschilderd. Ze stelt hoge eisen aan mensen. Is zelf niet erg empathisch en wordt door velen gevreesd. Cody begreep na het bezoek aan Mann dat ze afstand prefereerde boven contact en dat tot iedereen en niet alleen tot deze favoriete schrijver. Leibovitz blijkt het gedrag van haar partner op de koop toe te nemen en zit er niet mee, terwijl velen niet tegen het giftige in hun liefdesrelatie kunnen en hen samen ontlopen.
     De band met haar zoon staat ook al niet zo stevig in de steigers. Hij is wel de reden dat ze naar Sarajevo vertrok. Hij vroeg haar te komen (ook in de wereklijkheid), op verzoek van bewoners van de stad, waar hij zat als oorlogscorrespondent en de moeder die niet weet hoe haar zoon emotionele aandacht te geven, vertrekt. Vervolgens gaat zij wel weer met alle aandacht aan de haal en staat hij als journalist weer in haar schaduw.
    Haar harde en voor velen onaangename gedrag wil ze overigens verbeteren. In haar dagboek staat een lijst met begrippen (zie illustratie), die ze iedere dag drie keer leest om zo meer voor anderen te kunnen betekenen.

In zijn nawoord stelt Japin dat het Sontag alleen in Sarajevo gelukt is, met gevaar voor eigen leven, te doen waar zij al jong naar streefde. “Daar leek het ineens haar tweede natuur om er voor anderen te zijn.” En zo voegt hij toe: “Mijn nieuwsgierigheid naar dit contrast vormde de kiem voor deze roman.” Het leverde een gekartelde Susan Sontag, een beeld uit de verschrikkingen van de Europese oorlog op de Balkan, mensen met hun mensen wensen, en een terugblik op naar de situatie van voor de Covid-pandemie, en de huidige oorlogen. Japin pakt de mens bij zijn lurven en schrijft dan misschien wel uit nieuwsgierigheid, maar ook met een missie waarin het woord menswaardigheid centraal staat, zelfs als deze loopt via een stekelige schrijfster. Het Stravinsky-spel is een rijk boek.

Noot:
* Onlangs haalde het bericht het nieuws dat mensen uit vermaak en tegen betaling meededen aan dat afknallen van mensen. Sarah Rainsford en Guy Delauney, 'Italy investigates claims of tourists paying to shoot civilians in Bosnia in 1990s,' BBC, 12 November 2025.