Laatst gelezen boek boven
De Ierse zeeman Cameron, een marconist, wil de baren vaarwel zeggen. Niet een beetje, zoals het bekende deinen tussen wal en water, maar radicaal de binnenlanden in, weg van elke aanwezigheid van de zee om het hoofd vrij te maken. Hij vindt die weg onder de hoede van de georganiseerde misdaad, de maffia baas Hsioe, bij een wapentransport (Europese makelij), met medereizigers, zoals Sylvain de verslaafde, Fong Siën de gebutste schone, Godonov de rabauw, en de net niet gelukte mislukkeling Op-één-na.
Onlangs had hij een
communist met pet en overall die hem aan de werkbank op de Rua
Viscode de Itaúna kwam lastigvallen een lesje geleerd. Met opgeheven
wijsvinger.
'Als je de wereld wilt verbeteren, leer dan eerst je schoenveters maar eens fatsoenlijk strikken!'En hij vertelde hem de parabel van Rebbe Zusha. Die wilde toen hij jong was ook de wereld verbeteren, maar toen hij ontdekte hoe groot en ingewikkeld die was, beperkte hij zijn ambities tot het verbeteren van zijn land. Maar dat land was ook groot en ingewikkeld, zodat Zusha besloot zijn stad te verbeteren. Op rijpe leeftijd zette hij zich in om zijn gezin te verbeteren en op zijn sterfbed vertrouwde hij een vriend toe: 'Tegenwoordig hoop ik alleen nog dat ik mezelf kan verbeteren.'
Het is een lang citaat dat het boek typeert: veel Jiddische wijsheden, weinig verwachtingen van het leven en de eigen rol in het leven is ook al niet zo gemakkelijk, zelfs als je geen positie wilt kiezen. Hannah is een roman van Ronaldo Wrobel over een op valse naam naar Brazilië geëmigreerde Joodse schoenmaker, zijn verliefdheid, de verleidelijkheid van de taal, en ze zit vol plotwendingen. Ideaal voor een korte vakantie. Het loopt nog goed af ook. Hoewel … aan het eind van zijn leven en aan het einde van de 20e eeuw is de Joodse wijk van Rio verdwenen en weet hij dat de mens zijn eigen stormen en woestijnen kan maken.
***
De wapenomkoopaffaire weegt zwaar in het boek. Niet alleen om de corruptie, maar ook omdat die de moraal en de hoop op een beter Zuid-Afrika ondergraaft en de oude strijders teleurstelt. Ze is een belangrijk deel in een algehele kritiek. “O die klote litanie, Beter Leven, hoe vaak de dood ervoor in de ogen gezien, de kameraden die zijn gestorven voor het laatste dure model Mercedes, de mooie huizen voor winter- of zomerverblijf, de miljoenen smeergeld voor wapentransacties en offertes voor woningen waarvan de brandnieuwe muren scheuren vertonen als een oud gezicht.” 23% Werkeloosheid, haast de helft van de kinderen in krotten gaat niet naar school, nauwelijks eten op het bord, dat maakt gewelddadig. Beloften die niet ingelost worden, maakt ook niet optimistischer over de de toekomst voor het land. Dergelijke feiten verklaren ook waarom “Zuid-Afrikanen gewelddadig” worden. Armoede ligt er aan ten grondslag en een term als xenofobie verdoezelt dit. Een kameraad van Steve en Jabu, de communist Jake, zegt: “Steve is kwaad. We zijn allemaal kwaad over wat er van het land wordt.” Maar elders wordt Max du Preez geciteerd die vindt dat de consequentie van de woede niet op de spits moet worden gedreven: “laat je niet door slechte politiek uit je land verdrijven.” De samenleving is wel maakbaar, maar dan moet je die wel op poten zetten. Zo spreekt uit het boek.
Het leven
op aarde van J. Slauerhoff stort je in een wereld die doet denken aan
de hel op aarde: stank, kinderprostituees, een doolhof van straten en
stegen vol van mensen, opium kits, maffia, armoede, honger, sterfte
en op de rivier slagschepen van de landen die profiteren van China.
De Ierse zeeman Cameron, een marconist, wil de baren vaarwel zeggen. Niet een beetje, zoals het bekende deinen tussen wal en water, maar radicaal de binnenlanden in, weg van elke aanwezigheid van de zee om het hoofd vrij te maken. Hij vindt die weg onder de hoede van de georganiseerde misdaad, de maffia baas Hsioe, bij een wapentransport (Europese makelij), met medereizigers, zoals Sylvain de verslaafde, Fong Siën de gebutste schone, Godonov de rabauw, en de net niet gelukte mislukkeling Op-één-na.
Twee
werelden
Het
verhaal speelt in een verdicht en verzonnen China. Dat de
vijfkleurige vlag van de republiek wordt
gehesen, betekent dat het verhaal voor 1929 speelt, maar zoals steden
op plaatsen liggen waar ze in de werkelijkheid niet te vinden waren,
is ook het precies dateren van het verhaal bouwen op los zand.
China
en Europa raken elkaar regelmatig. De Chinese ogen liggen in het
gelaat “als wateren in de lage landen,
gelijk met de grond zonder overgang van de oever.” En
een denigrerende opmerking over Chinezen wordt gepareerd met: “Pauvre
petit. Hsioe is beter dan duizenden Europeanen, die denken dat zij
beschaafd zijn omdat zij zich eenige begrippen hebben aangewend over
moraal en fatsoen, die zij trouwens loslaten zoodra zij de
gelegenheid krijgen.”
Het komt vaker voor dat Europa in de vergelijking tussen beide van
repliek wordt gediend. Zo worden de weerloze onbewapende
vreemdelingen met de bijbel tegen de borst en het kruis in de hand
gevaarlijker genoemd dan de nomaden met boog, zwaard en speer. Het
verbinden van China en Europa lijkt strijdig met de vlucht weg van
het water, de Chinese leegte in, zo blijft Europa immers aanwezig.
Het valt niet af te schudden.
Radio
Maar
nog sterker wordt die vlucht op zijn kop gezet als Cameron midden in
een oude stad, Tsjong King, die zich afkeert van Westerse invloeden,
de troebelen in het oude Europa
tegenkomt: “Ik hoorde een man zich
beroemen op de onder zijn leiding behaalde zegepraal van het gezonde
mensenverstand, op een staat en orde verwoestende waanzin die de
westerse wereld had bevangen, hoog opgeven van materieele en ideële
voordelen die een uitverkoren volk onder zijn leiding had behaald en
nog zou behalen als het hem blind en volledig vertrouwen bleef
schenken, het hoefde alleen te volgen, niet meer zelf te denken.
Daarna daverend geklap, gestamp, gebrul, weer muziek, marsch,
partijzang, leuzengekrijsch, paukengebeuk, een gehuil dat het
vermoeden opwekte dat tegenstanders aan den martelpaal waren
gebonden.” Moeilijk
om daar niet een beschrijving van het opkomende nazisme en Hitler in
te horen.
Escapisme
Het boek
eindigt in een nawoord met: vervreemdend genot in een rode papaver
omgeving; de strijd van goeden tegen slechten (waarbij de goeden
onmenselijk schijnen en aan de tegenstanders gelijk); en dwalen door
het Rijk van het Midden zonder contact met Chinezen en Europeanen.
Het escapisme is herkenbaar, evenals hier en daar het Europa en China
van de jaren dertig. Maar ook nu zijn er van die overrompelende
dreigingen. Je zou ook nu voor minder willen vluchten. Het zoeken
naar de zin van leven in een dergelijke omgeving is hier door
Slauerhoff poëtisch, abstract en wonderlijk beschreven. In
2001 omschreef Ton Brouwers voor de Bibliotheek van de Nederlandse
Letteren het boek als “een moderne ideeënroman, waarin één
probleem, namelijk de zin van het leven, hoe ‘zich een bestaan te
geven’, van verschillende kanten wordt belicht en waarin
uiteindelijk noodgedwongen een keuze voor een bepaald soort leven
wordt gemaakt.” Het is juist
daarom een boek waard om gelezen en herlezen te worden.
Nimmer
Dralen
Ik las een
2e druk uit 1950, de 26e uitgave in de Nimmer Dralen reeks van Nijgh
en van Ditmar. Oorspronkelijk hoorde er nog een
omslag bij, maar die ontbrak bij de versie die ik las. Slauerhoff
zou na de publicatie van dit boek nog twee jaar leven. Hij zocht ook
geen relatie, hij was ook verdwaald tussen land en zee, maar zo
extreem als het wezen uit zijn geest, de marconist Cameron, koos hij
toch niet.
***
***
Onlangs had hij een
communist met pet en overall die hem aan de werkbank op de Rua
Viscode de Itaúna kwam lastigvallen een lesje geleerd. Met opgeheven
wijsvinger.'Als je de wereld wilt verbeteren, leer dan eerst je schoenveters maar eens fatsoenlijk strikken!'En hij vertelde hem de parabel van Rebbe Zusha. Die wilde toen hij jong was ook de wereld verbeteren, maar toen hij ontdekte hoe groot en ingewikkeld die was, beperkte hij zijn ambities tot het verbeteren van zijn land. Maar dat land was ook groot en ingewikkeld, zodat Zusha besloot zijn stad te verbeteren. Op rijpe leeftijd zette hij zich in om zijn gezin te verbeteren en op zijn sterfbed vertrouwde hij een vriend toe: 'Tegenwoordig hoop ik alleen nog dat ik mezelf kan verbeteren.'
'Een droevige
geschiedenis', vond de communist. 'Als je het mij vraagt is die Rebbe
Zusha uiteindelijk een grote egoïst geworden.'
'Dat heb je
helemaal mis! Hij wilde nog altijd de wereld verbeteren maar was
alleen van tactiek veranderd.'
Het is een lang citaat dat het boek typeert: veel Jiddische wijsheden, weinig verwachtingen van het leven en de eigen rol in het leven is ook al niet zo gemakkelijk, zelfs als je geen positie wilt kiezen. Hannah is een roman van Ronaldo Wrobel over een op valse naam naar Brazilië geëmigreerde Joodse schoenmaker, zijn verliefdheid, de verleidelijkheid van de taal, en ze zit vol plotwendingen. Ideaal voor een korte vakantie. Het loopt nog goed af ook. Hoewel … aan het eind van zijn leven en aan het einde van de 20e eeuw is de Joodse wijk van Rio verdwenen en weet hij dat de mens zijn eigen stormen en woestijnen kan maken.
Of
de fictieve schrijver uit het boek zijn ambitie heeft waargemaakt die
eeuw te 'hervertellen' betwijfel ik. Een klein stukje ervan wel. Maar
ook dat past bij de strekking van het lange openingscitaat waar deze signalering mee begint.
Nadine
Gordimer (†
13 juli 2014)
schrijft met Een tijd als nooit tevoren een
boek tegen de wandaden van de opkomende macht binnen het ANC, maar ook een boek waarin zinnen vaak moeizaam leesbaar zijn. Zinsdelen, zoals
de persoonsvorm ontbreken met grote regelmaat. Wie er aan het woord is, wordt lang niet
altijd geschreven. Vast een schrijfstijl, maar zelfs na drie
keer lezen snap je niet altijd wat er staat. De zinnen sluiten wel aan op het moeizame thema van een
gemengd huwelijk tot stand gekomen in de gewapende strijd voor een
sociaal rechtvaardig Zuid-Afrika zonder Apartheid.
Steve en
Jabu ontmoeten elkaar in De Strijd. Ze worden verliefd en krijgen uit
de gemengde – en dus illegale – liefde een dochter. De zoon die
later geboren zal worden is wel legaal verwekt (een zin die
belachelijk klinkt, maar het was niet anders). Steve is zoon van een Letse Jodin gevlucht voor anti-semitisme in Tsjaristisch Rusland en een Engelse vader (net als de ouders van Gordiner zelf). Jabu is dochter van een
schoolhoofd en dorpsoudste uit KwaZoeloe. De geliefden verhouden zich
door hun afkomst anders tot het gedeelde land. De nieuwkomer met een Europese achtergrond is
minder rotsvast verbonden dan de Zoeloe met diepgaande wortels in de
Zuid-Afrikaanse geschiedenis. Het is een soms duidelijk, maar vaak een
subtiel onderscheid.
Traditie
Traditie speelt zelfs bij de rots van een vrouw als Jabu een belangrijke rol; ook waar die haar geen recht doet. De man, haar vader, haar echtgenoot, intelligent als ze is laat ze zich op sleeptouw nemen. Hoewel toch niet tot het einde van zaken en het boek. Niet het gruwelijk doden van een stier – zoals de traditie bepaalt – maakt je tot man, om een man te zijn, is meer vereist, zegt ze tegen de traditie in. Het is een opmerking die de gelaagdheid van het boek duidelijk maakt. Het is niet slechts een emancipatorische opmerking, niet alleen een opmerking uit respect voor dierlijk leven, ze beperkt zich ook niet tot een afrekening met de traditie, maar verhaalt fijntjes dat de corrupte president Zuma ook man is geworden door die brute daad, het is daarmee tevens kritiek. Die kritiek klinkt in vele tonen door het hele boek.
Traditie speelt zelfs bij de rots van een vrouw als Jabu een belangrijke rol; ook waar die haar geen recht doet. De man, haar vader, haar echtgenoot, intelligent als ze is laat ze zich op sleeptouw nemen. Hoewel toch niet tot het einde van zaken en het boek. Niet het gruwelijk doden van een stier – zoals de traditie bepaalt – maakt je tot man, om een man te zijn, is meer vereist, zegt ze tegen de traditie in. Het is een opmerking die de gelaagdheid van het boek duidelijk maakt. Het is niet slechts een emancipatorische opmerking, niet alleen een opmerking uit respect voor dierlijk leven, ze beperkt zich ook niet tot een afrekening met de traditie, maar verhaalt fijntjes dat de corrupte president Zuma ook man is geworden door die brute daad, het is daarmee tevens kritiek. Die kritiek klinkt in vele tonen door het hele boek.
Actualiteit
De roman zit vol actualiteit uit het Zuid-Afrika van na de Apartheid, met de nadruk op de periode 2000-2010. Voor wie een beetje de kranten gevolgd heeft, zit het verhaal vol bekende gebeurtenissen: de bouw van voetbal stadions voor het WK2010; opflakkering van Apartheidsgeweld; Aids en de weinig serieuze benadering ervan door politieke ANC-elite; crimineel geweld; grote stromen vluchtelingen door de oorlog in de noordelijke buurlanden (met name Congo, voor wie het gemist heeft met miljoenen doden in de jaren negentig) en repressie in Zimbabwe (9.480.000 Zimbabwanen in Zuid-Afrika, 20% van de bevolking); en de vreemdelingen haat die er het gevolg van is. Er is de opkomst van een nieuwe zwarte elite die weigert het onderwijs zo te verbeteren dat zwart wijzer wordt, maar in plaats daarvan de toelatingseisen tot de universiteit verlaagt voor zwarten zodat ook die in kunnen stromen; en is een nieuwe garde in het ANC met de corrupte Zuma als president en jeugdleider Julius Malema met zijn gewelddadige uitspraken.
De roman zit vol actualiteit uit het Zuid-Afrika van na de Apartheid, met de nadruk op de periode 2000-2010. Voor wie een beetje de kranten gevolgd heeft, zit het verhaal vol bekende gebeurtenissen: de bouw van voetbal stadions voor het WK2010; opflakkering van Apartheidsgeweld; Aids en de weinig serieuze benadering ervan door politieke ANC-elite; crimineel geweld; grote stromen vluchtelingen door de oorlog in de noordelijke buurlanden (met name Congo, voor wie het gemist heeft met miljoenen doden in de jaren negentig) en repressie in Zimbabwe (9.480.000 Zimbabwanen in Zuid-Afrika, 20% van de bevolking); en de vreemdelingen haat die er het gevolg van is. Er is de opkomst van een nieuwe zwarte elite die weigert het onderwijs zo te verbeteren dat zwart wijzer wordt, maar in plaats daarvan de toelatingseisen tot de universiteit verlaagt voor zwarten zodat ook die in kunnen stromen; en is een nieuwe garde in het ANC met de corrupte Zuma als president en jeugdleider Julius Malema met zijn gewelddadige uitspraken.
Zuma én
Thales
Zuma wordt beschuldigd van verkrachting en van corruptie in een
wapendeal. Hij lijkt
overal mee weg te komen. Maar de wapendeal heeft hij niet af kunnen
schudden. In 2020 is de rechtszaak tegen hem en de Franse onderneming
Thales nog steeds niet afgerond. (Thales inderdaad met een belangrijke neven-vestiging in
Nederland die ten tijde van de deal een belangrijk deel bestuurde van de
marine sector van het concern dat destijds nog Thomson-CSF heette. De naam
Thomson-CSF komt maar een keer voor in het boek. De naam Thales
helemaal niet.) De schrijver wijst wel
regelmatig op wie niet benoemd worden in kwesties die spelen in het
boek; de vernederde schoonmakers worden niet meer genoemd, de
studenten die hen eten met pies lieten eten wel. Hoe liep het af met de slachtoffers, bleek het niet interessant. Dat Zuma wel wordt
genoemd, maar de Westerse omkopers nauwelijks, verbaast daarom.
Wapenexport
Ook
in meer algemene zin komt de wapenhandel aan de orde: “Wapens.
Moet je horen! Ons vrije land in vredestijd, we verkopen wapens aan
landen die mensenrechten schenden zoals Libië, Iran, Zimbabwe.
Transacties “zogezegd” goedgekeurd door onze Nationale
Wapenbeheersing.” Vooral die
laatste zin uit dit citaat verraadt inzicht. Er zijn geen wetten om
wapenhandel te voorkomen, wel regels en richtlijnen en die worden
vaak creatief geïnterpreteerd. In Europa, maar ook in Zuid-Afrika.
Ook al zo'n actueel thema. Onlangs startte Zuid-Afrika de
wapenleveranties aan Saoedi-Arabië weer.
Teleurstelling
en kwaadheid
De wapenomkoopaffaire weegt zwaar in het boek. Niet alleen om de corruptie, maar ook omdat die de moraal en de hoop op een beter Zuid-Afrika ondergraaft en de oude strijders teleurstelt. Ze is een belangrijk deel in een algehele kritiek. “O die klote litanie, Beter Leven, hoe vaak de dood ervoor in de ogen gezien, de kameraden die zijn gestorven voor het laatste dure model Mercedes, de mooie huizen voor winter- of zomerverblijf, de miljoenen smeergeld voor wapentransacties en offertes voor woningen waarvan de brandnieuwe muren scheuren vertonen als een oud gezicht.” 23% Werkeloosheid, haast de helft van de kinderen in krotten gaat niet naar school, nauwelijks eten op het bord, dat maakt gewelddadig. Beloften die niet ingelost worden, maakt ook niet optimistischer over de de toekomst voor het land. Dergelijke feiten verklaren ook waarom “Zuid-Afrikanen gewelddadig” worden. Armoede ligt er aan ten grondslag en een term als xenofobie verdoezelt dit. Een kameraad van Steve en Jabu, de communist Jake, zegt: “Steve is kwaad. We zijn allemaal kwaad over wat er van het land wordt.” Maar elders wordt Max du Preez geciteerd die vindt dat de consequentie van de woede niet op de spits moet worden gedreven: “laat je niet door slechte politiek uit je land verdrijven.” De samenleving is wel maakbaar, maar dan moet je die wel op poten zetten. Zo spreekt uit het boek.
Krassen
Het boek
gaat over hoe kleine stappen binnen de relatie worden gezet die
tot verwijderingen leiden. Hoe andere stappen de band juist weer
versterken. De relatie tussen Steve en Jabu is gegrond op gezamenlijke strijd, op zijn inzet en haar inzicht. Er zijn kleine dingen die krassen
veroorzaken, vrijpartijen die de wonden weer helen – of
buitenechtelijke die juist oplossen in de geschiedenis –, samenwonen en
-leven en het delen van standpunten die de band overeind houden. Hij
(blanke professor) en zij (zwarte juriste en Zoeloe) delen de politieke ontzetting over politieke kwesties als de
verkrachtingszaak Zuma (zwart en Zoeloe) en de aanklacht wegens
corruptie. “Als ze daar niet hetzelfde over dachten, zoals over
hun leven in de Strijd, zou hun liefdesrelatie uiteindelijk niet
intact blijven,” is een citaat in verband met armoede als achtergrond voor vreemdelingenhaat.
A luta
continua
Veel heb ik nog niet eens
genoemd: de homo toneelschrijver die toch biseksueel blijkt te zijn,
een wat kromme visie op de landrechten voor Israeli's en Palestijnen,
white privilege
start al voor kinderen bij de schoolkeuze
en zwart-wit is mooi voor foto's of letters op papier, maar in de
werkelijkheid komen grijstinten meer voor, er is post-Apartheid ook
geweld van zwart tegen zwart. Het is een roman met genoeg stof tot
gesprek en nadenken. “Liep
het goed af,” werd hier in huis
gevraagd, toen ik het boek weglegde. A luta continua
is een frase die verschillende malen in het boek staat. Wat vast lijkt te liggen, komt in beweging en kan toch
veranderen. Het boek heeft daarmee geen einde. Maar misschien is dat
wel de goede afloop, de strijd gaat door, zelfs door hen die wilden
afhaken. Al bleven noodzakelijk artsen wel in Engeland vanwege betere
omstandigheden en de grotere medische mogelijkheden. Niet iedereen is
opgewassen tegen de traagheid van de verbetering.
Ik lees met moeite, maar wel graag. Het voordeel van een boek is dat als je er in zit dat relatief lang duurt. Dat maakt het makkelijker leesbaar dan losse artikelen. Vanaf 31 januari 2018, zet ik kort (het moet het lezen zelf niet in de weg staan) op een rijtje wat ik las. Want ook bij het onthouden kan ik wel wat steun gebruiken. De omslag is gelijk aan die van het boek dat ik las.
