Het verhaal begint op een schip dat passagiers van het Oosten van de Middellandse Zee naar elders vervoert, de Aischylos (genoemd naar een belangrijk Griekse tragediedichter uit de oudheid). Het schip wordt verderop in het boek aangesproken alsof het een persoon is en het speelt een voorname rol in de reis weg van de ellende en er weer naartoe. Radjab vertelt in het eerste hoofdstuk hoe hij onder voorwaarden vrij komt uit de gevangenis. We lezen wat hij er meemaakte, over zijn angst voor zijn mede gevangen als hij eieren kiest voor zijn geld en akkoord gaat met het spioneren in dienst van het bewind. Die 'capitulatie' komt nog vaak terug en krijgt daarbij steeds meer diepte, vooral over wat de doorslag gaf. Oordelen over een dergelijke val wordt daarmee steeds ingewikkelder en is misschien zelfs af te raden. Want hoe blijft je wil om niet toe te geven wel overeind en wanneer worden de stutten daaronder weggehaald (een stap waar mogelijk meer achter zit dan in eerste instantie verondersteld)?
Abdulrahman
Munif
Munif
is een gewaardeerd schrijver in het Midden-Oosten die een bewogen
leven heeft geleid. Hij werd in 1933 geboren in Aman in een familie
van Saoedische oorsprong. Hij verhuisde in 1952 naar zijn grootmoeder
in Bagdad. Vertrok daarna naar Caïro. Hij studeerde in beide laatstgenoemde steden en in Belgrado, waar hij promoveerde op economie en olie. Later keerde hij terug naar Irak om er
te werken op het Ministerie van Olie en hij werd tevens lid van de
Ba'ath partij. Het Ministerie en de partij zou hij in 1970 verlaten
om zich er van af te keren en zich op het schrijven te richten. Later
vestigde hij zich in Damascus, waar hij in 2004 zou sterven.
Zijn
geschriften zijn nog steeds populair (in het Westen vrij onbekend),
maar worden niet door iedereen gesmaakt. Saoedi-Arabië ontnam hem
zijn burgerschap en zijn werk werd in het land verboden. Munifs meest
bekende vijfdelige werk, Cities of Salt, handelt over dit land. De eerste drie boeken
daarvan werden vertaald naar het Engels. Ten Oosten van de
Middellandse Zee was die eer nog niet gegeven, maar ligt er nu wel in
een Nederlandse vertaling door Djûke
Poppinga, verzorgd door Uitgeverij Jurgen Maas. Ook in dit boek neemt
Munif geen blad voor de mond. “De
oostkust van de Middellandse Zee brengt enkel monsters en honden
voort, en jij [een
reiziger op de Aischylos] verwacht sabels en paarden!” Je hoort in deze zin de kritiek teerug op het oriëntalisme, uitgebreid verwoord door
Edward Said. De Literatuurwetenschapper prees dan ook werk van
Munif.
Recensie
De
recensent voor de Volkskrant, Jenne Jan Holtland, pakt in een paar
zinnen de essentie van het boek (6 juli 2023 ): “Hoe
doe je dat, iemands wil breken? De kracht van deze roman is dat Munif
die vraag niet wegmoffelt maar tot het hart van de vertelling maakt.
Dat levert geen gemakkelijke kost op, er is wreedheid op bijna iedere
pagina, en toch voel je nooit de behoefte het boek weg te leggen. De
beeldspraak is daarvoor te overtuigend, de thematiek te urgent. ‘In
zijn eentje is een mens, hoe sterk hij ook is, nog zwakker dan een
vlieg.’” Mogelijk zijn het ook beschreven (fijnzinnige) waarnemingen van de mens en zijn gedrag in allerlei
varianten, die ervoor zorgen dat je doorleest.
Handtekening
Radjab
komt thuis uit de gevangenis maar voelt zich alles behalve prettig.
Hij geeft zijn zus Aniesa de schuld van zijn keuze om te capituleren.
Ze is een eerste klas intrigante en heeft er alles aan gedaan hem om
te praten, bakzeil te halen, zodat hij aan het slopende regime kon
ontsnappen. Ze deed dit omdat ze gewaarschuwd werd dat hij het niet
lang meer vol zou houden. Maar dat is slechts een van de redenen.
Zijn moeder probeerde hem wel sterk te houden. Hoewel ook deze in het
begin op hem inpraatte om niet koppig te zijn, winnen zou je het
immers toch niet. Later begreep ze dat er door voor de onderdrukker
te gaan werken ook geen ontsnapping mogelijk was. Onder meer het
overlijden van zijn moeder en het aflopen van zijn liefde doen hem de
das om. De steun van buiten blijkt dan enorm belangrijk. Radjab bedenkt
zich achteraf dat hij beter wel sterk had kunnen blijven op het
moment van het zetten van zijn handtekening. Dan had hij deze niet
gezet en was niet geconfronteerd met over hem neerdalend stof, dood
en verdoemenis; verstoten door iedereen.
Vorm
Op
reis zoekt hoe hij een boekvorm om zijn verhaal en over de
martelingen te vertellen. Een boek dat hij niet alleen wil schrijven,
maar samen met zijn zus, zwager, hun kinderen en dat ingebed in
afspraken over het onderwerp waarover het moet gaan. Hij doet hen
afzonderlijk het voorstel in een brief. Wie heeft wat en hoe beleefd?
De verschillende schrijvers moeten in hun waarde gelaten worden. De diverse visies geven immers ook diepte. In dit fictieve
voorstel wordt de bijzondere structuur van Ten
oosten
beschreven. Niet alleen het stramien, maar ook de klankkleur ervan,
want de gelaagde schrijfsels vanuit ieders invalshoeken en persoonlijke visies moeten ook aandacht besteden aan herinneringen, gevoelens,
relaties en dergelijke. Dat is wat opvalt in dit boek. Munif
beschrijft met gevoel en doorleeft veel aspecten in de levens van
zijn personages.
Locatie
In
het laatste hoofdstuk leest Radjab Aantekeningen
uit het dodenhuis
van Dostojevski. Hij zou tot pagina 98 komen. Het is aan de lezer om uit
te zoeken, waarom juist tot daar. Het is een voorbeeld van door Munif weggelaten informatie; het wordt gemist, maar geeft daardoor
ook een extra dimensie. We lezen ook nergens in welk land de roman
zich afspeelt. Door recencenten wordt regelmatig verondersteld Saoedi-Arabië of Irak.
Dat heeft met de sfeer, de namen van de personages, maar vooral ook met de
afkomst van de schrijver te maken. Eigenlijk doet het land er niet
toe. Er is een groter aantal landen – en niet alleen ten
oosten van de Middellandse Zee – waar het boek kan spelen. Het niet
koppelen aan een land maakt het daarom juist sterker. Het is wel een
boek waarvan je weet dat je het vaker dan een keer moet lezen om het
tot je door te laten dringen; om er meer uit te halen. Radjab is een
fervent lezer die boeken ook herleest. Zijn zus ziet er de zin niet van
in, maar die komt ook niet aan één keer toe.
Massagraf
Ze
schrijft wel voor de door hem bedachte boekvorm. De volgende passage
bijvoorbeeld, die leest alsof ze gisteren is neergepend en niet een
halve eeuw geleden: “Ik
hoop dat we uit dit land kunnen vluchten, maar waarheen? Zijn andere
landen wel bereid mensen op te nemen die op zoek zijn naar vrijheid
en een stuk brood? En die vrijheid en dat brood, zijn die wel te
vinden in die andere landen en zullen ze die die daar wel aan een
vreemdeling willen geven?”
Inmiddels zijn we gewend geraakt aan de
duizenden doden die de zee uit de titel ieder jaar opneemt, omdat
landen ten noorden het niet (voldoende) willen en het de vluchtelingen (en redders) zo
moeilijk mogelijk maken. Een zee als massagraf. Als je dat niet wil
dan moet je de vragen van de zus krachtig met 'nee' beantwoorden,
anders ben jij de schuldige, zo luidt een inmiddels bekende
stellingname om het afwijzen van mensen een humanitaire tint te geven. Heeft Munif kunnen voorzien dat juist de hartelozen
door een deel van de mensen ooit als de goeden zouden worden afgeschilderd?
Tegenzet
Nog
even terug naar de essentie van het boek. Misschien is dat niet de
repressie, maar de de vraag hoe en tegen welke prijs (ook voor
familie en andere betrokkenen) je een misstand kan en moet aankaarten
en bestrijden. Het boek zelf is in vorm en inhoud een antwoord op die
vraag. Dat gaat een stap verder dan de enorme narigheid beschrijven
en vooral dat maakte dat ik tot het einde doorlas. Het boek begint
niet voor niets met een verklaring die het begin van de Verenigde
Naties onderstreepte. Het moffelt de ellende inderdaad niet weg, maar
zoekt ook naar tegenzetten.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten