The noise of Time

Julian Barnes zette in The noise of Time een Dimitri Shostakovich neer die geen held was, maar iemand die vreesde voor het ergste. “Moeder, schoon- en kleindochter: drie generaties vrouwen. Dergelijke huishoudens waren in toenemende mate gewoon in het Rusland van die dagen,” zo was een zichtbare waarschuwing. Het boek staat vol beklemmende opmerkingen over de klop op de deur, het klaar staande koffertje, flats die steeds wat meer mensen verliezen, het wegnemen van de persoonlijkheid, zelfs een telefoontje van Stalin naar het huisadres van de componist. Zijn vrouw neemt op. Of hij mee wil gaan op bezoek aan de Verenigde Staten? Nee het was geen vraag, maar een opdracht. Inderdaad de herrie in het leven.

In de Verenigde Staten houdt hij toespraken die door anderen voor hem geschreven zijn. Hij doet het zo monotoon mogelijk, in de hoop dat de toehoorders merken dat hij het er niet mee eens is. Op vragen antwoord hij wat gewenst wordt. Zelfs de uit Rusland vertrokken Stravinsky krijgt zo een verbale trap. Hij verraadt daarmee wat hij de beste componist van de 20e eeuw vindt. Shostakovich werd later na zoveel mogelijk dralen voorzitter van de Bond van Componisten. Hij zet zonder de stukken te lezen zijn handtekening onder wat zogenaamd wel van zijn hand in de Pravda verscheen. Lezen en het aanbrengen van een kleine correcties deed hij niet; dan was het minder erg. Dacht hij. Zo verschijnen artikelen tegen Solzjenitsyn en tegen Sacharov en nog wat meer kerven op zijn stok. Ironie is zijn wapen, maar je kan niet ironisch zijn over iemand die martelt, of die gemarteld wordt, zo bedenkt hij zich toch.

Waar begon het verkeerd te gaan? Zo verkeerd dat 's nachts de gedachten de baas werden over de persoon, ze de leiding namen. Niet de gewenste gedachten, maar juist de zwarte. Zoiets begint niet ergens. “Het begint op veel plaatsen, en op verschillende momenten, zelfs voordat je geboren werd, in het buitenland en in de geesten van anderen.” Yaroslav, de naam die zijn ouders hem wilden geven, werd door de priester al afgeraden. En schrikkeljaren, die geven de laatste negatieve zet en bij voorkeur met een tussenpoos van twaalf jaar. Je gaat blijkbaar de raarste dingen denken als je doorleeft, niet echt meedoet en ook heel gezond de confrontatie vermijdt; doet wat moet en niet meer. Je kan je dan voelen als een papegaai die met zijn kop naar beneden van de trap af wordt gesleept; exact die pijnlijke ervaring en ook in die woorden komt vaker terug in de roman. Ironie is er als het slotdeel van de vijfde symfonie gaat lijken op een geschilderde clownsglimlach op een lijk. Dimitri Shostakovich werd geholpen door de ironie. Die ironie verandert wel in sarcasme als de ziel uit de licht spotttende woorden verdwijnt. (Het is juist die vijfde die mij kracht gaf door te lopen toen dat even moeilijk ging. Ik neuriede als jonge Broek de muziek op de Forth brug in Schotland en toen drong pas echt tot me door hoe mooi ik ze vond, ziel zat en zit er zeker in.)

In 1936, inderdaad een schrikkeljaar, besluit Stalin naar de opera te gaan. Stalin kon Shostakovich daarvoor al een tijd niet zo goed leien. Toen werd ook Lady MacBeth van Mtensk nog eens zo hard opgevoerd dat de grote leider de zaal vroegtijdig verliet. Bovendien verwachtte de roerganger geen gekunstelde, individualistische, formalistische en cosmolitische muziek, maar meteen goed in het gehoor liggende klanken. Shostakovich had al laten zien dat hij die kon componeren. Hij begon met een Begrafenismars voor de Slachtoffers van de Revolutie en zijn Song of the counterplan lag zo goed in het gehoor dat mensen het decennia later nog floten. Misschien dat hij daarom ook wel onder de bescherming van Stalin leek te vallen of zelfs stond. Om hem heen vielen mensen weg. Hij bleef overeind. Maar eigenlijk had hij altijd dergelijke muziek moeten blijven maken. Zich moeten aanpassen aan de wil van het volk, zoals dat heette. De Pravda plaatste op pagina drie, de speciale bladzijde in de krant voor het afbranden van musici, een recensie over de opera. Die bood aldus het dagblad geen muziek maar rommel.

De bespreking voelde op zijn minst voortaan als prikkeldraad bij het maken van muziek: tot hier en niet verder. Hij was ook een vonnis. Het liep niet zo'n vaart, maar de angst was er. Dimitri wachtte nadien voor de lift van het Grote Gebouw op verhoor. Waarom ging dat niet door? Was de verhoorder zelf verbannen, gedood, verdwenen of had hij nooit bestaan? Bij een later verzoek de opera toch op te voeren, werd hij weer verboden. Pas veel later kwam hij onder Chroesjtsjov toch nog op de planken, maar wel onder een andere titel: Katerina Izmailova. De Pravada schreef toen dat de opera eerder ten onrechte was afgekeurd. Shostakovich had eieren voor zijn geld gekozen en verleende door voorzitter te worden van de Bond voor Componisten geloofwaardigheid aan de de Sovjet Unie en werd daarvoor beloond.

De video van een van de eerste Sovjet films met muziek: "Counterplan". De premiere was op 11 juli 1932. De titelsong was The Song of the Counterplan. Deze was gecomponeerd door Dimitri Shostakovich en de teksten waren geschreven door dichter Boris Kornilov. Het werd wereldberoemd en bewerkt tot Au-devant de la vie, een lied uit de socialistiche beweging van de jaren dertig.

Shostakovich bewondende hen die opstonden tegen de macht. Hij bewonderde hun dapperheid en hun morele integriteit. En soms was hij jaloers op hen; maar het was ingewikkeld, omdat een deel van zijn jaloersheid hun dood was, hun uit de pijn van het leven geduwd worden.” Het is een citaat dat veel van de beklemming van de totalitaire sovjet Unie en de reactie erop van de componist in het boek vat. Angst veel angst. Maar niet alleen dat. We duiken ook in het familie leven van Dimitri, zijn liefdes, vrouwen en kinderen. Het gaat over de man voor wie het leven geen wandeling door het park is, om het zwak uit te drukken in woorden die ook al een paar keer in het boek opduiken. Herhaalden zinnen zijn ruim voorhanden, zoals de beeldende metafoor dat hij zich voelde als een garnaal in de garnalencocktailsaus.

Hij bleef een leven lang stuiten op de kreet dat de Kunst er is voor het volk, een uitspraak van Vladimir Lenin. Echter muziek is er niet voor iemand was de stellige overtuiging van de componist in de roman: “Geef de kunst dat wat van de kunst is.” Een visie om het mee eens te zijn. Hoewel er niets tegen is als film, muziek of beeldende kunst gemaakt wordt om sociale politiek te ondersteunen. Toch is de kunst in eerste plaats van de kunst; alleen dat houdt haar overeind.

In de roman verwerkte zinnen uit het het gedicht Carriere vatten veel van de weerbarstigheid en de tragiek van het leven en het onhaalbare van het heldendom samen. De fictieve Shostakovich reciteerde het gedicht uit 1957, de echte verwerkte het in het vijfde deel van de 13e symfonie (hier opgenomen als youtube). Dichter Jevtoesjenko was blij verrast over het bijelkaar passen van vijf van zijn gedichten in de muziek. De dichter had zelf nooit die samenhang gezien.

In Galileo's day, a fellow scientist
was no more stupid than Galileo.
He was well aware the earth revolved,
but he also had a large family to feed.

But time has a way of demonstrating
the most stubborn are the most intelligent.

I shall therefore pursue my career
by trying not to pursue one.

Jevgeni Jevtoesjenko
(Overgenomen in de veranderde volgorde zoals het is afgedrukt in The noise of time. )

Het is niet alleen een roma over de benauwenis van leven onder een totalitair systeem. Het is ook een boek over muziek. Dat kan ook samengaan. De componist zegt tegen violist Fyodor Druzhinin dat hij het eerste deel van het 15e strijkkwartet zo moest spelen dat de vliegen dood uit de lucht vielen, want het thema van het stuk had die lading: wanneer veranderd pessimisme in verlatenheid.

Het boek laat het leven zien van een kunstenaar die tenslotte zijn zelfvertrouwen verliest. Hij merkte dat ze hem, door hem te laten leven, gedood hadden. Dat is keiharde ironie, met alleen een greintje lucht door de paradox. Er was nog de wens dat De allang verdwenen chrysanten in de tuin, het lied dat zijn immer opgewekte vader zong, mensen nog liet huilen. En eigenlijk is alles wat er toe doet de toon is van klinkende glazen op een stil perron waar het contact tussen mensen de nare werkelijkheid laat verdwijnen. Zo eindigt een beklemmend boek toch met opgewekte toon, omdat de ziel en het samen zijn gewaardeerd moet worden.

Herfst

Onderweg bedacht ik een stukje te schrijven over het steeds groter aantal auto's dat nog net even door rood rijdt en dus door jouw groen, geen richting aangeeft bij het de bocht om gaan, parkeert op het fietspad en borden met 30km negeert.

Maar thuis bedacht ik me dat ik het beter bij alleen het woord HERFST zou kunnen houden. Het was mooi; niet te nat en niet te koud.

Backfire; How sanctions Reshape the World Against U.S. Interests

Agathe Demarais schreef met Backfire; How sanctions Reshape the World Against U.S. Interests een kritische evaluatie van het Amerikaanse sanctiebeleid. Ze stelt dat het boek zich niet voor of tegen sancties uitspreekt. Echter alleen de titel lijkt al op kritiek. De tekst zelf werkt toe naar het negatieve boemerang effect van de Amerikaanse sancties op terreinen als internationale samenwerking, veiligheid en economie. Het is ook een onderzoek naar hoe de Amerikaanse keuze voor sancties wereldwijd de strategie van bedrijven, bondgenoten en vijanden beïnvloed. Voor de Nederlandse lezer is het boek een aanrader bij het bieden van context. Een van de belangrijkere technologie bedrijven van het land, ASML uit Veldhoven, is doelwit van extraterritoriale maatregelen vanuit Washington.

De carrière van de schrijfster komt haar uitstekend van pas. Ze werkte voor de Franse overheid in Rusland en later in Libanon, daar met een wijdere blik op het Midden-Oosten ten tijde van de opmaat naar de nucleaire deal met Iran, formeel de Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA). Sancties en andere financiële aangelegenheden waren op beide posten haar werkterrein. Momenteel werkt ze op de Economist Intelligence Unit.

Hip
“Sancties zijn trendy geworden,” dat zijn de eerste vier woorden van hoofdstuk 1. Die sancties bestrijken een breed gebied. Het kan gaan om exportcontrole, handelsembargo's, sector straffen (bijvoorbeeld gericht tegen oliebedrijven), tariefbeleid, maar het kan ook draaien om financiële sancties. Ze zijn een voornaam bestanddeel geworden in de buitenlandse politiek van de Verenigde Staten en ze ontwikkelen zich nog steeds. De VS hebben in de afgelopen twintig jaar meer sancties toegepast dan de Europese Unie, de Verenigde Naties en Canada samen.

Twee delen
Deze sancties bestaan grofweg uit twee delen: extraterritoriale straffen, die overal in de wereld gelden; en bijkomende strafmaatregelen (secondary sanctions) waarbij buitenlandse bedrijven die zich niet aan Amerikaanse sancties houden op de Special Designated Nations (DSN) lijst worden geplaatst. Deze lijst wordt bijgehouden door een afdeling van het Amerikaanse Ministerie van Financiën die buitenlandse bezittingen moet controleren (OFAC). Indien opgenomen is er geen toegang meer tot de dollar en kunnen er geen zaken meer gedaan worden met Amerikaanse bedrijven of personen. Voor veel bedrijven een aanzienlijke en/of niet te overkomen tegenslag. De Verenigde Staten zijn het enige land in de wereld dat zo'n vorm hanteert.

IJkpunten
Voor een effectief sanctiebeleid zijn vier ijkpunten van belang: een beperkte duur, de breedte ervan, het voordien al bestaan van handelsrelaties, en of er andere landen (bondgenoten) meedoen. Je kan stellen dat effectieve sancties kort duren, een beperkte focus hebben, gericht zijn op een democratisch land met uitgebreide banden met de VS en de maatregelen worden gesteund door bondgenoten. Dat is het ideaal, aldus de schrijfster, maar ook precies het tegenovergestelde beeld van het merendeel van de sancties. Het falen is dan ook te verwachten. Het boek beschrijft het succes van sancties, maar ook de nadelen ervan. Soms worden door strafmaatregelen wereldwijd hele sectoren getroffen, waardoor er bijvoorbeeld te weinig aluminium is voor het produceren van conservenblikken tot auto's aan toe. Steeds meer bedrijven zagen bij het aluminium gebrek China als alternatief. Dat was ook weer niet de bedoeling. Soms verdwijnen door sancties bestaande relaties buiten beeld en daarmee het zicht op ontwikkelingen in landen (Pakistan als bron van informatie over Afghanistan wordt als voorbeeld gegeven).

Iran
In een boek over sancties kom je niet om Iran heen. Dat land werkte aan de ontwikkeling van nucleaire energie en dat zeer vermoedelijk met het doel om kernwapens te ontwikkelen. Het kreeg daarom te maken met sancties. Teheran werd door de druk ervan gedwongen een nucleaire deal te sluiten. Vervolgens zouden de Verenigde Staten, een van de betrokken partijen, zich al snel weer terugtrekken en weer sancties instellen. Waardoor ook bedrijven uit andere landen gingen twijfelen of ze het risico wel durfden te nemen. Maar Washington zelf zou hierdoor een beeld vestigen van een onbetrouwbare partij. Of dat verstandig sanctiebeleid is? Het gevolg is het ontstaan van de gedachte dat of de opgelegde voorwaarden wel of niet gevolgd worden, er kan altijd toch weer nieuwe strafmaatregelen worden ingesteld. Het heeft dan weinig zin er aan te voldoen. Als verlichting van de effecten van sancties zo matig is, of zelfs niet bestaand, dan verliezen ze hun functie van druk op het getroffen land, stelt Demarais. Betrouwbaarheid is ook een voorwaarde voor effectieve sancties. Die bepaling ging hier onderuit.

Dodelijk
Los van deze functionele fout, zo vervolgt ze, kan je sancties ook als een wapen zien en dan is het de vraag of een wapen dat geen onderscheid maakt tussen burgers en strijdende partijen wel aanvaardbaar is met het ook op de Conventie van Geneve. Het probleem met sancties is dat er geen internationale regels bestaan. In Golfoorlog van 1990-91 werd Irak onder sancties gesteld. De Verenigde Naties berekende dat een half miljoen kinderen door de maatregelen omkwamen zo wordt in medisch tijdschrift de Lancet beschreven. Deze cijfers zijn omstreden; anderen houden het op duizenden, maar het nog steeds een enorm ellendig gevolg voor de bevolking en de kinderen die gestraft werden voor de daden van hun autocratische leider. Maar sancties kunnen zeer velen treffen, al is het maar door de schaarsheid van voeding of de hoogte van de voedselprijzen.

Kernwapens
Iran wordt al sinds 1979 door de VS geboykot, maar als het land ook nog kernwapens zou krijgen dan zou het niet uit te sluiten zijn dat landen in het Midden-Oosten als Egypte, Saudi Arabië en Turkije die ook zouden willen verwerven, stelt de schrijfster. Maar in Turkije liggen al kernwapens, die van de Verenigde Staten, ze worden niet genoemd. De schrijfster vermeld ook niet dat er een land is dat er al tussen de 75 en 400 heeft, Israël. Libië worden dan weer wel kernwapens toegerekend; ze werden ontmanteld, aldus de tekst over de onbestaande kernwapens. Libië werkte er aan, dat wel (Nederlandse technologie speelde ook in daarbij een voorname rol), maar had ze niet. Dus daar waar de bestaande voorraden kernwapens van Israël niet worden genoemd, wordt voor Libië juist een nucleair arsenaal gefantaseerd. Dat is meer dan een detailfout. Het boek is informatief en vol interessante gedachten, maar het opvoeren van feiten of juist het weglaten ervan kleurt de tekst wel. Dat moet je bij het lezen zeker in het oog houden.

Concurrenten
Als unilateraal beleid uit Washington de bondgenoten treft moeten die, net als andere landen, opzoek naar middelen ze te omzeilen. Het is altijd al zo geweest dat landen die onder sancties vallen zich aanpasten. Een deel van mijn jongensboeken ging bijvoorbeeld over het smokkelen naar Engeland toen Nederland onder het Franse gezag viel en tegen het land aan de andere kant van de Noordzee een Franse boykot van kracht was. Hoe langer de strafmaatregelen duurden, hoe meer dat gebeurt. Soms wordt vermoed dat sanctiemaatregelen ingesteld zijn om Amerikaanse bedrijven te steunen en concurrenten op de markt te treffen of juist losgelaten wegens de schade voor de Amerikaanse bedrijven en boeren. In ieder geval worden niet Amerikaanse bedrijven bij een vergelijkbare omvang van overtredingen harder getroffen. Dat is niet alleen een vermoeden, maar het wordt ook gestaafd met cijfers, zo laat Backfire zien.

Halfgeleiders
Het laatste deel van het boek gaat over exportcontrole van hightech en dat is waar halfgeleiders van ontwerp, tot productie, inclusief de productie apparatuur aan de orde komen en waar ook ASML opduikt. Exportcontroles en het ontvlechten van de Amerikaanse economie van China zal er toe leiden dat het het voor China moeilijker wordt een eigen hoogwaardige industrie op te bouwen. Aangezien dat zonder halfgeleiders niet kan, wordt Beijing wel gedwongen daar fors in te investeren om zo de gevolgen van deze economische oorlog te weerstaan. Er zijn al miljarden programma's gaande. Als die maar een beetje slagen dan zal dat al resultaat opleveren, zo haalt de schrijfster uit een onderzoek. Uiteindelijke zullen parallelle productie systemen ontstaan in verschillende delen van de wereld. Dat leidt dan uiteindelijk weer tot minder overleg en beperktere mogelijkheden van beïnvloeding. De kloof tussen China en het Westen zal er door verdiepen.

Klap
Chips zitten in vrijwel alle producten: van kinderspeelgoed tot geavanceerde wapens. Volgens Michael Griffin, een Amerikaanse staatssecretaris voor Defensie, zijn geavanceerde chips de sleuteltechnologie om oorlogen te winnen. Het land dat deze technologie controleert heeft enorm veel economische en politieke macht. Het is daarmee ook een Achilleshiel van de Chinese militaire sterkte. Maar ze zijn ook essentieel in de economische ontwikkeling. Doordat de Verenigde Staten nogal wat van de stappen in de productie controleert van ontwerp, tot productie en bondgenoten, Japan, Taiwan, Zuid-Korea, Nederland en het VK een ander deel van de productieketen in handen hebben, kan Washington hier fors uitpakken in zijn economische oorlog tegen China. Kortom de VS heeft een kans de Chinese technologische ontwikkeling een klap toe te brengen. Niet alleen defensie-industrieel, maar over een veel breder gebied. Agathe Demarais stelt dat de huidige exportcontrole gaat lijkenop die gedurende de Koude Oorlog.

Gescheiden circuits
Het produceren van Amerikaanse microchips voor Huawei is door de VS verboden; niet alleen direct door Amerikaanse bedrijven maar ook buiten de States, met andere woorden het is een extraterritoriaal verbod. Samsung en het Taiwanese TSMC hebben om hier op in te spelen productielijnen in de VS opgezet, kosten samen bijna dertig miljard dollar. Samsung zette ook een lijn op in China, nog eens 17 miljard dollar. Zo kan uitsluitend voor de Amerikaanse markt worden geproduceerd. En in China voor de Chinese zonder Amerikaanse kennis. Het betekent niet alleen hogere kosten, maar ook dat gescheiden circuits ontstaan. Dat is zeker op een markt waar afspraken over producten om ze in staat te stellen met elkaar te communiceren essentieel zijn een groot nadeel. Straks kan je met de ene telefoon hier en met de andere daar bellen. Ook op veiligheidsgebied is er een nadeel. De ontrafeling van twee productie ketens betekent dat exportcontrole juist verzwakt. Chinese producten zijn immers steeds meer VS-product vrij (EAR, zonder Amerikaanse technologie) en daarmee verkleint de invloed. Deze ontwikkeling zou juist wel eens in het belang van China kunnen zijn.

Mineralen
China neemt ook tegenmaatregelen, zoals het het beperken van export van zeldzame grondstoffen. China controleert vier vijfde van de metalen die gebruikt worden bij de productie van halfgeleiders. Op de laatste halfgeleider beperkingen door de VS reageerde het door grafietexport te limiteren. Dat is slecht nieuws voor een aantal industrieën, zoals de auto-industrie. De zeldzame metalen waar China over beschikt worden tevens gebruikt in de productie van mobieltjes, televisies, elektrische voertuigen, computerschermen en windmolens. Maar ook een F-35 gevechtsvliegtuig bevat bijvoorbeeld 417 kilogram zeldzame grondstoffen. Deng Xiaoping zei al eens: “Het Midden-Oosten heeft olie en China zeldzame grondstoffen.” In cijfers is dat 40 procent van de wereldwijde voorraden van cruciale mineralen. Ter vergelijking de VS heeft daarvan een procent. Naast de stoffen zelf beschikt China over 85 procent van raffinage capaciteit. In 2020 werd de export ervan al aan restricties onderhevig. Om de afhankelijkheid van China te bestrijden probeert de VS om Australië, Burundi en Myanmar zover te krijgen meer te produceren, zo stelt ze op grond van een bron uit 2019 (Burundi en Myanmar komen echter in het artikel niet voor. Het Zuidoost Aziatische is juist een belangrijke leverancier voor China al stagneert de winning dit door de burgeroorlog na de coup in 2022.)

Ontvlechten
Het ontvlechten van de chipproductie gaat geen winst opleveren, maar juist hoge kosten. Er is een berekening dat het een biljoen dollar in vijf jaar zal kosten. Zo zal economisch en militair-industrieel beleid een kostenpost voor de burger worden. Dat zegt niet een linkse radicaal, maar een medewerkster van de onderzoeksafdeling van de neoliberale Economist. Voor de Amerikaanse industrie zal het tot omzetverlies leiden, gevolgd door dalende investeringen in Onderzoek en Ontwikkeling en zo zal een neerwaartse spiraal in deze sector beginnen. Het is “een slecht idee en armzalige politiek,” aldus de schrijfster. De ontvlechting van China en de VS heeft ook een ander nadeel. Samenwerking tussen de VS en China wordt er door bemoeilijkt ook daar waar die nodig is zoals rond klimaatverandering, nucleaire proliferatie, of het gevecht tegen de pandemieën van morgen. Amerika krijgt er bovendien een sanctiewapen door dat niet meer werkt. Het hoofdstuk rond de ontvlechting wordt dan ook afgesloten met de opmerking: “Een militair conflict tussen de Verenigde Staten en China zou een wereldwijde catastrofe zijn. In plaats van de de veiligheid in de VS te beschermen maken de plannen in Washington om het land los te maken van China de wereld een minder veilige plek.”

ITAR
In het laatste hoofdstuk begint Demarais met de Amerikaanse International Traffic in Arms Regulation (doorgaans vermeld onder de afkorting ITAR). Het is volgens haar verrassend dat vrijwel alle Amerikaanse militaire fabrikanten schade constateren door deze regelgeving. Verrassend? Nooit anders gehoord in wapenexportbeleidsdebatten. Demarais gebruikt deze reactie erop echter om een volgende stap in de redenering te zetten. De strenge Amerikaanse regelgeving leidt er toe dat anderen met de buit op de loop kunnen gaan. De beperkingen sluiten de sluis in de VS om hem in Europa open te zetten. Sterker nog het zou zonder ITAR ondenkbaar zijn geweest dat de Europese ruimtevaart-industrie zo snel zou zijn gegroeid, citeert ze de woorden van een respondent in een onderzoek naar de visie van de industrie op ITAR (zie p. 36). Een eenvoudig rekensommetje moet dat duidelijk maken. In 1998 had de Verenigde Staten driekwart van de ruimtevaartmarkt in handen. Binnen tien jaar nam dat af naar de helft. Dat er in die periode ook een flinke reorganisatie van de Westerse militaire industrie plaatsvond, zowel in de VS als Europa (met name in Duitsland, Frankrijk en Spanje waar ondanks de Brits/Amerikaanse tegenwerking EADS ontstond als afzonderlijk deel van het nieuwe Europese Airbus, en later Airbus Defence & Space werd) blijft buiten beeld. Onlangs werd beschreven dat de Turkse Bayraktar drone meer dan tien maal zo goedkoop is als een Amerikaanse. De keus is dan niet moeilijk. Het is gemakkelijk om alleen naar beperkende regelgeving te kijken. Maar haar stellingname is onmiskenbaar: hoe minder hekken, hoe meer kansen. Toch staan die hekken er ook in Europa. En naar mijn mening is dat maar goed ook; ze zouden voor militaire producten hoger mogen en meer moeten gaan omsluiten. Stringente controle daarop is wenselijk.

Zwakker
Het klinkt goed dat Europa geen extraterritoriaal sanctiebeleid of bijkomende strafmaatregelen heeft. Maar het is de vraag of dit niet ook nadelen heeft. Als Europa een gezamenlijk sanctiebeleid uitvaardigt, wat geen sinecure is binnen een organisatie met 27 lidstaten, dan is een omweg via een dochter buiten de EU mogelijk. De schrijfster is vooral gericht op de nadelen van een sanctiebeleid, maar er kunnen ook kwesties zijn waar sancties in een bepaalde vorm meer dan gerechtvaardigd zijn. Geen wapens naar landen die de mensenrechten grof schenden, illegale kernwapens hebben of oorlog voeren of mogelijk maken tegen andere landen, bijvoorbeeld. Die sancties zijn zwakker als een vestiging buiten de EU gebruikt kan worden om die te omzeilen. Een vorm van bijkomende sancties zou mogelijk juist een voordeel zijn. Voor internationale sancties zijn de Verenigde Naties toegerust. De wapenembargo's die deze organisatie instelt behoren tot de meest omvattende in de wereld. Maar krijg ze maar eens van de grond.Twee politicologes wijdden onlangs een beschouwing aan hoe dit beter zou kunnen: Global Governance From Below: Regional Sanctions as Drivers of UN Sanctions.

Militaire goederen
Eind oktober 2023 besluit Bangkok de aankoop van een onderzeeboot in China af te bestellen en in te ruilen voor de bestelling van een fregat. China krijgt de productie van de onderzeeër niet rond, omdat Duitsland vanwege een EU-wapenembargo tegen het land geen vergunning voor een diesel motor ervoor wil verstrekken. Ook hier is sprake van sanctiebeleid, maar wel direct gericht tegen de Chinese militaire macht. Dergelijke sancties treffen niet de burgers, nauwelijks de economie en zorgen voor aandacht in de leverande landen voor hun al dan neit bijdragen aan militaire misstanden elders. Backfire staat echteer nauwelijks stil bij militaire producten en sanctiebeleid.

Er wordt eens een keer over bijvoorbeeld de CoCom-regeling uit de Koude Oorlog geschreven, zonder er dieper op in te gaan, maar er is een heel scala aan nationale en internationale regimes om verkopen van strategische goederen (dat zijn militaire producten en producten voor tweeërlei gebruik (dual use) voor zowel civiele als militaire toepassingen) aan voorwaarden te binden. Deze mechanismen worden al vele decennia gebruikten aangekleed met werkwijzen en lijsten met de betreffende goederen. Waarom valt dit beleid buiten het blikveld van de schrijfster? Met halfgeleiders en de productieapparatuur ervoor komen we er wel terecht. Ze zijn immers een dual use product. ITAR wordt uitsluitend in dit licht even aangestipt. Het is te begrijpen dat je de handel erin voor militaire doeleinden naar landen die niet aan de voorwaarden voldoen wilt voorkomen, net zoals de export van onderzeebootmotoren, raketten en tanks. Maar bij halfgeleiders gaat het om producten voor civiele én militaire doeleinden. Exportcontrole moet de toepassing in de overweging meenemen, want anders ga je op grond van wetgeving rond strategische goederen de export van producten met een civiele bestemming stoppen en dat lijkt dan meer op economische oorlogsvoering.

Bestaande regelgeving en een jarenlange nationale en internationale praktijk op dit gebied hadden door de schrijfster gebruikt kunnen worden om te evalueren wat waarom wel en niet werkte, en waar de knelpunten zaten. Nu komt uit de tekst het beeld naar voren dat sancties niet werken, terwijl een groot deel ervan niet besproken of geëvalueerd is.

Repliek
Doordat de VS vanwege zijn technologie, machtspolitieke en financiële positie de sterktste is bepaalt dit land ook wat er gebeurt. Nog even terug naar ASML. In het Fiancieele Dagblad rapporteerde journaliste Sandra Olsthoorn dat het Nederlandse bedrijf voortaan exportvergunningen moet aanvragen in de VS en niet in Den Haag voor export naar China. “Daardoor is ASML voortaan afhankelijk van de grillen van Washington,” stelt de schrijfster. De VS behoudt zich zelfs het recht voor een levering goed of af te keuren. Eerder was nog minimaal 25 procent Amerikaanse onderdelen nodig voor dergelijke stappen, de zogenaamde ‘de minimisregel’, maar dit is teruggebracht tot 0 procent. Hiermee wordt Den Haag in zijn hemd gezet als een overheid die zijn eigen ondernemingen niet kan beschermen en is Nederland speelbal gemaakt in Chinees-Amerikaanse tech-oorlog. Het zal de relaties met Washington misschien wat versterken, maar met Beijing zeker verslechteren. Hoe de dwang uit de VS zich verhoud tot het Europese beleid dat bedrijven gedwongen kunnen worden zich niets van de Amerikaanse strafmaatregelen aan te trekken (waar het boek verschillende malen bij stil staat) en of die nog actief is, vertelt het verhaal nog niet. Die Europese regelgeving werd juist ingevoerd om de VS van repliek te dienen bij het unilateraal opleggen van sancties aan de wereld.

Kleinigheden
Tenslotte zijn er nog wat kleinere punten. De schrijfster zou vaker een tijdsaanduiding mogen geven wanneer een kwestie speelt of over welke periode gegevens worden gegeven. Nu is het soms nodig het eindnotenapparaat te raadplegen of zelfs nodig de bron op te zoeken op het internet, als dit al kan. Het maakt in de wereld van sancties soms een groot verschil over welke periode je het hebt. Rusland van 2007 of 2013, is anders dan dat van 2014 en nog weer anders dan vanaf maart 2022.

Los hiervan is het een zeer prettig geschreven boek met veel feiten en op die feiten gebaseerde analyses. Bijna een derde van het boek bestaat uit eindnoten, bronnen en index. Elk hoofdstuk begint met een anekdote die je meteen het onderwerp ervan intrekt. Elk hoofdstuk sluit bovendien af met een verwijzing naar het volgende waarin kort wordt geduid waar dat over zal gaan. Zware kost kan je lichter verteerbaar opdienen. Ook daarom is het boek een aanrader.

Samenvatting van Backfire in het Nederlands.

dag die grijs begon

Even opletten daar moet een kardinaalsmuts staan en waarschijnlijk zitten de bessen er al aan. De vloekende kleuren van rozerode doosvrucht en oranje bes zijn knallend geweldig. En ja ze stonden er inderdaad nog zo aan de overkant van het pad bij de Noordwijkse Golfclub.
Onderweg zag ik op mijn kilometerteller het getal 1815 staan. Het werd in mijn hoofd een jaartal. Hoe zat dat ook alweer in Wenen? Napoleon was verslagen. De boel moest besproken en verdeeld worden. Het prinsbisdom Luik, het abdijvorstendom Stavelot-Malmedy, het hertogdom Bouillon, en nog wat kleine zelfstandige gebieden, werden samen met de Oostenrijkse Nederlanden verenigd met de Bataafse Republiek. Pruisen droeg zijn voormalige Kleefse enclaves, gelegen in de Liemers en de Over-Betuwe, over aan Nederland. Het Koninkrijk der Nederlanden werd door de afspraken in Wenen voor 17 jaar zo groot als nu de Benelux. Maar eigenlijk ging vrijwel heel West-Europa op de schop: van Sardinië tot Leipzig en nog wat gebieden in Azië en Zuid-Amerika erbij. Al met al een complex vredesverdrag. Op wat foutjes na bleek het te kunnen.
Het strand was druk vandaag met ouders die hun herfstvakantiekinderen aan het uitlaten waren. Een moeder raapt schelpen op en laat ze aan haar kroost zien. Wat kleine kinderen zitten midden op het strand op een rond kleedje. Zand, wind, water, en anderen, meer is er niet, ja vanzelfsprekend ook wat meeuwen en de altijd maar rollende golven.

The Girl Who Saved the King of Sweden

 

The Girl Who Saved the King of Sweden door Jonas Jonasson begint in de sloppenwijk Soweto bij Johannesburg. Nombeko Mayeki is daar vanaf haar vijfde Wc-tonnenleegster. Ze doet het tot vlak voor haar 15e. Ondertussen heeft het extreme rekenwonder wel promotie gemaakt en lees en schrijfles gevolgd bij een gedroste zeeman die in zijn omzwervingen een schat aan diamanten heeft verworven. Als hij wordt gedood door twee dievegges uit Mozambique haalt de schoonmaakster de diamanten weg uit de plaatsen waar ze verborgen zijn en is plots een rijk mens. Eind goed, al goed. Zou je kunnen denken. De bizarre ontwikkelingen in het eerste hoofdstuk zijn genoeg voor een heel boek, maar niet bij Jonas Jonasson. Bij hem moet het verhaal nog beginnen.

Nombeko is geboren in 1961. In Zweden worden in datzelfde jaar de Holgers geboren. Je weet dat die geboorte in het hoge Noorden iets met de Zuid-Afrikaanse te maken moet krijgen en niet alleen door de titel, maar ook door hoe de schrijver alles met alles weet te verbinden. Als Nombeko een Chinese taal leert dan is het niet moeilijk te voorspellen dat deze vaardigheid ergens in de verwikkelingen zal opduiken (en sterker nog meer dan eens). Zo zijn er veel ontwikkelingen die gebruikt worden om de onmogelijkste zaken met elkaar te verbinden.

De onwaarschijnlijkheid van de vertelling wordt neergezet in het eerste motto – die voor het hele boek. Daarin stelt Jonasson dat de kans dat een Koning en een analfabeet uit Soweto in een aardappelvrachtwagen terecht komen er een is van 1 op 45.766.21.810. Het boek bestaat uit zeven delen. Elk start met een motto, zoals dat van de Amerikaanse schrijver Ambrose Bierce. Hij schreef dat het heden dat deel van de eeuwigheid is dat het domein van het tegenvallen scheidt van het rijk van de hoop. Madame de Staël meldt dan weer hoe meer ze van mannen zag, hoe meer ze gingen tegenvallen. En Lise Meitner merkte op dat het leven niet gemakkelijk hoeft te zijn, als het maar niet leeg is. Ook Winnie-the-Pooh, Charlie Chaplin en Amos Oz en een onbekende geven woorden aan een deel. Samen helpt dit allegaartje aan mottogevers dit ondenkbare verhaal tot een eenheid te smeden.

Jonasson is zeer bekend geworden met zijn eerste roman over De 100-jarige man die uit het raam klom en verdween. Ook daar strijden absurdisme, een overdadige hoeveelheid toevalligheden en verhaalkunst om de voorrang. Het boek was uitermate onderhoudend, plezierig om te lezen en liet toch geen grote sporen in mijn geheugen na. Een goed verhaal hoeft niet altijd in de geest of ziel te slijpen; het kan ook plezierig prikkelen zonder vlak en betekenisloos te zijn. Ook in The Girl Who Saved stapt een man uit het raam om nooit meer terug te keren. In dit geval is het pa mafketel die zijn hotel niet wil betalen.

In het eerste hoofdstuk komen we de Apartheid al tegen, maar ook Koning Leopold II van België die constateerde dat het goed ging met zijn onderdanen in Congo, ook al hadden ze afgehakte handen. Wat pagina's later prijkt opvallend de datum 16 juni 1976, die van de Soweto scholierenopstand tegen de invoering van het Afrikaans als onderwijstaal. Je kan beter leren in een taal die je begrijpt, voegt de schrijver hier droog aan toe. Volgens wiki kwamen er tussen de 176 en 700 leerlingen bij deze opstand om het leven. Zo komen terloops wel meer zaken uit de echte wereld voorbij, zoals het START II verdrag om het aantal kernwapens te beperken. Teveel om op te noemen. Er zijn de misdaden van de Apartheid (Vorster en Botha worden afgekamd) en de samenwerking met Israël om een kernwapen te ontwikkelen onder de keurende blik van twee Mossad agenten die aanwezig zijn in het Zuid-Afrikaanse onderzoekscentrum. De fantastische ontwikkelingen zorgen ervoor dat het me erg opvalt dat in de huidige dagen – Gazaoorlog 2023 – er vrijwel niet over de illegale status van Israël als kernwapenstaat wordt gesproken. Zo stap ik juist door de vertelling ook even buiten de tekst van het boek.

Weer terug bij de woorden tussen de kaft is het 't wit superprioriteitsgevoel dat wordt ontmanteld als wordt gesteld dat de ontslagen werknemer gewoon kan blijven, omdat voor de baas – een jonge witte student met lijfwacht – alle zwarten er toch hetzelfde uitzien; de boosdoener wordt sukkel gemaakt (later in het boek doet hij er een schepje bovenop om te laten zien wat voor een minkukel hij is). Het is het soort bijtende humor die het boek een bite geeft. Mandela zit intussen wel op Robbeneiland. Hij wordt in juli 2008 van de Amerikaanse lijst met terroristen gehaald, zo lees ik ook in het boek en ik ben er inmiddels zeker van dat dit klopt. De feiten uit de echte wereld lijken de schrijver door zijn verhaal te leiden. Soms worden ze gepaard met een vinnige kritiek. Jonasson voert je ook net zo gemakkelijk nog even langs Vietnam en wel aan beide zijden van de streep die het land in Noord en Zuid verdeelde. Veel geloof in de politiek spreekt overigens niet uit het boek. Cynisme en ironie worden er hier en daar scherp op losgelaten.

In een verhaal waar het vervoer van dekens, de Zuid-Afrikaanse kernbom, gestoorde anti-monarchisten, een politiek tijdschrift, en aardappelteelt samenkomen is niets uitgesloten. Het is een boek dat leest met de vaart van een JAS Gripen en er is om te genieten van fantastische en ijzersterke vertelkunst.

Ander soort verslag

Voordat ik op de fiets stap en naar het strand fiets, kijk ik eerst nog even naar de krant.

“Zoals Hamas deze oorlog begon met een grove schending van het internationaal recht, door vele honderden Israëlische burgers te vermoorden, lijkt ook Israël niet van plan om zich aan de internationaal geldende gevechtsregels te houden.”

Als de 'mijnheer onder de kranten', bedoeld voor de goed opgeleide mens met navenante maatschappelijke positie in het overwegend Israël vriendelijke Nederland dit op zijn voorpagina zet dan zegt dat wel wat over het Israëlische optreden. (Op de webpagina is het artikel al veranderd.) We zitten inmiddels in de hij deed het, nee hij, kortom de ontkenningsfase. De trots op de aanval is ingeruild voor krachtige ontkenning en het Midden-Oosten staat nog meer in brand. Met dank aan Hamas én Israël.

Toch steunt Nederland Israël door er militair mee samen te werken, in de defensie-industrie zowel als operationeel. In Woensdrecht zit een afdeling van het beruchte Elbit en Nederland levert regelmatig onderdelen voor raketten.

En ja ik weet heus wel dat velen de discussie over wie het projectiel afvuurde zien als gevolg van het twijfel zaaien door Israël. Ja en ik weet heus wel dat de informatieoorlog key is. Maar ik heb geen overtuigend bewijs gezien dat het een Isrëlische bom was en anderzijds ook de falende raket van Hamas theorie wordt bestreden. (Falen kan zelfs veroorzaakt zijn door onderschepping. In 1991 waren de nervallende brokstukken na een onderschepping veelal gevaarlijker dan de Scuds van Irak zelf.) Of we ooit zullen weten wat gebeurde? Die vraag wordt ook gesteld in het artikel de volgende dag in NRC op de voorpagina (doorlopend naar pagina 4). Alleen een officieel onderoek kan die duidelijkheid brengen, stelt de krant als dooddoener (want het maakt nogal uit wie dat onderzoek zal mogen en kunnen doen). 

Wat er wel toe doet is dat de ellende bij het ziekenhuis aantoont dat er zo snel mogelijk een wapenstilstand komt en een einde aan de wapentoevoer (het lijkt echter niet minder maar meer te worden (Zie naast wat ik eerder schreef over Nederland deze voorbeelden: Duitsland) en (VS)). De verontwaardiging is luid, maar de gevolgen zijn miniem. Palestijnse vakbonden riepen op om de wapenleveranties te stoppen. Het lijkt me gewenst.

De woorden van Ester Ouwenhand blijven wat mij betreft ook staan (en ze was de enige niet): “Afschuwelijk nieuws uit Gaza. Luchtaanval op een ziekenhuis, het breekt je hart. Er moet zo snel mogelijk een staakt-het-vuren komen. Kabinet moet zich daar onomwonden voor inzetten. Dit verschrikkelijke geweld tegen onschuldige burgers moet stoppen.” Daarvoor maakt het geen reet uit waar de explosie door werd veroorzaakt. Palestijnse burgers zijn de dupe van het conflict en dat kan en mag niet.

Er moet dus een oplossing komen en die komt er niet als terreur, kneveling en geweld zonder onderscheid de middelen zijn en ook niet als de ene kant in het conflict een doekje voor het bloeden krijgt, een beetje hulpgoederen, en de andere politieke en militaire steun. Ja en de oplossing begint als zo vaak met een staakt-het-vuren (zo nodig afgdwongen). Pas dan kan aan het moeizame proces van een duurzame en rechtvaardige oplossing gewerkt worden. 

Gek, onderweg keek ik gewoon rond. Thuis zag ik die krant weer liggen. Vandaar dit 'fietsverslag'.

Smakeloze helling

Het bord dat vervangen is door dat hierboven.

---

De mooie beuk van Het Woud ligt via de kortste weg op 50 kilometer van mijn huis. Ik besloot net iets verder te fietsen tegen het duin op naar het bordje met Helling 10%. Het werd heen-en-weer voor het eerst sinds half juli weer een tocht van meer dan 100 km. Fijn dat dit gelukt is.

Of ik ooit mijn reukvermogen weer terug krijg? Hopelijk, maar niet zeker, zelfs niet waarschijnlijk. De kwaal zal parosmie zijn. Dat is een verstoring van het reukvermogen, waarbij geuren wel worden waargenomen, maar op een andere manier worden verwerkt dan normaal. Zo kunnen geuren die gewoonlijk lekker ruiken, ineens heel vies ruiken. Bij mij ruikt alles vrijwel hetzelfde, niet lekker ook niet echt vies, wat naar zurig gefermenteerd plastic of als een vuilnisbak waarin groente afval en citrusschillen, soms naar een asbak. Half november dacht ik opeens aan de smaak van gerookte makreel met zuur die de hele avond als dikke walm in mijn mond hing. Net als bij die zware smaak heb ik nu ook wel eens het gevoel; het is ruim voldoende. De voldende dag at ik een mini-snickers, wat zoet en vies, waarom zou je het nog eten? Zo ben ik ook, als voorbeeld, de lucht van rimpelrozen in de duinen kwijt, geen neus vol gül reçeli meer, ook die rozen ruiken nu rot. De WC ruikt hetzelfde als een kop koffie. De geur van gevallen populierenbladeren is weg. Soms ligt de lucht als een dikke plak in mijn mond.

Ja ik begin er van te balen. Mijn strategie van me niet druk maken wankelt. Het is niet lekker. Het is niet fijn. Moet ik die viesheid accepteren en dan daarmee leven? Is het andere ontkennen, gefermenteerd klinkt beter dan verrot, maar het leugentje-voor-bestwil werkt niet? Wankelt, maar blijft ook staan en werkt ook redelijk.

Parosmie na hoofdletsel komt waarschijnlijk door disfunctioneren bij de bulbus olfactorius of een ander deel van de hersenen waar de prikkels verwerkt worden. Dit is niet altijd zichtbaar en hier is nog weinig over bekend. Volgens de Radboud Universiteit bestaat voor perceptieve reukstoornissen tot op heden geen effectieve behandeling. “Bij reukverlies na een schedeltrauma [zoals een zware hersenschudding die ik opliep, MB] is het reukverlies over het algemeen permanent en is er ook geen behandeling mogelijk,” meldt kno.nl.

Geur is ook een deel van het eten. De neus geeft de verfijnde smaak. De tong zorgt voor de hoofdsmaken: zuur, bitter, zout, zoet en umani. Als de geur weg is blijven die smaken wel, ook de prikkeling van peper trekt zich van de neus niets aan. Zo kan je toch nog smaak geven. De combinatie van zoet en zuur in een sinasappel blijft herkenbaar. Proeven is ook kijken naar mooi eten en genieten van verschillende texturen. Je kan daar rekening mee houden. Hand pinda's door het eten en beschuitje door de yoghurt doen wonderen. Er is ook een risico waar je voor moet waken: dat je niet teveel zout en suiker in het eten doet om de smaak te verbeteren. Maar het is wel een beetje alsof je Mondriaan nog kan zien, maar Rubens niet meer.

Het is lastig om niet te gaan balen, en geen hekel te krijgen aan die 'vaste smaak'. Het lijkt me het beste om die weg niet in te slaan. Als het nog een leven duurt, kan ik me er maar beter niet druk om maken. Het moeten accepteren als opgelopen schade door de jaren, waar je mee moet dealen. Het is inmiddels half december en de smaak is dominant aanwezig. Hij is niet te missen, niet lekker en eigenlijk zeer onplezierig. Dat ik nog een kwaal heb doet er ook al geen goed aan. Kan de smaak nu niet wegtrappen. Het is inmiddels half januari en ik spinner weer. Het buiten fietsen komt ook wel weer. Maar het gemis van de smaak van eten is een vervelender handicap dan ik vooraf had kunnen bedenken. Dat ik me er soms zelfs beroerd van voel is onmiskenbaar.

Onlangs drong tot me door dat ik niet meer de geur van amoniac kan ruiken als ik te hard fiets op de hometrainer met te weinig brandstof in mijn lijf. Die lucht was altijd een waarschuwing. Inmiddels zit ik - na het herstellen van het operatief leegschrapen van de karbonkel zo groot als een ganzenei in mijn liesstreek - weer op het gewenste niveau. Nu nog een manier vinden om niet ongemerkt mijn spieren te verbranden (dat veroorzaakt die geur).

Waarom schrijf ik dit? Wat hebben anderen er mee te maken? Niets, maar ze mogen het best weten. Voor mij is het handig om mijn eigen frustraties op dit blog  te verwoorden en wat verder te zoeken en de essentie van deskundige sites te halen. Zo zet ik het op een rijtje op een voor mij goed vindbare plek. Bovendien ben ik geen bijzonder exemplaar, er zijn nog een paar honderdduizend mensen in Nederland die lijden aan reukverlies (vooral door corona, met kans op genezing).