Kitchen

Kitchen is een boek geschreven door Banana* Yashimoto. Het verscheen in 1988 en werd al snel een hit in Japan. Ook elders verkocht het goed. Nederland bleef achter. In 2022 is het opnieuw vertaald en mooi uitgegeven. Kitchen is ook de titel van de eerste van de twee in het boek opgenomen novelles. 

Maarten Liebregts, de vertaler begint met een uitleg voor de lezer die het Japans niet machtig is. Hij vertelt waarom het boek Kitchen heet en geen Keuken. Die titel is in het origineel in het katakana-alfabet geschreven en dat wordt onder andere gebruikt om leenwoorden fonetisch weer te geven en die titel klinkt dan als Kitchin, terwijl in de tekst zelf wel het Japanse woord daidokoro voor keuken wordt gebruikt. Door het niet te vertalen naar Keuken bleef hij dus dichter bij het origineel.
    Ook bij het gebruik van gendervormen in de taal staat Liebregts stil. Je kan in het Japans in de ik-vorm spreken met verschillende woorden die een andere betekenis hebben met betrekking tot de mannelijke, vrouwelijke of extra masculine of extra feminiene connotatie. Een nuttige uitleg. Het gebruik van die vormen doet er toe in het verhaal en het is goed om te weten wie voor welke vorm gekozen heeft.

De moeder van Yūichi Tanabe, de wonder mooie Eriko, gebruikt consequent de extra feminiene vorm atashi. Toen de biologische moeder van Yūichi stierf, besloot zijn vader dat ze zich meer als zijn moeder voelde en ging die rol vervullen. Eriko deed dat met verve en overtuiging; niet alleen in taal, maar ook uiterlijk en in gedrag. In 1988 was dit nog niet zo'n groot thema als het tegenwoordig is en het schrijven over een transgender personage was destijds een dappere keuze. Aangezien er wereldwijd zo'n vijf miljoen exemplaren van het boek zijn verkocht een keuze die aansloeg.

Een ander belangrijk onderwerp in Kitchen is rouwverwerking. Hoofdpersonage Mikage Sakurai verloor al vroeg haar ouders. Ze werd vervolgens opgevoed door haar grootouders, waarvan eerst opa en later oma zou sterven. Ze wordt als oudere tiener opgevangen in het huis van de Tanabe's op een bank in de keuken. Langzaamaan zou ze daar het leven weer terug vinden door er een invulling aan te geven. Koken en eten vervulde die functie. Yūichi verloor dus zijn biologische moeder en later ook zijn moeder Eriko. Ook hij heeft moeite dit een plaats te geven. De rouw verstoort zelfs de nauwe relatie tussen Mikage en Yūichi.

Op de achterflap staat een viertal blurbs. De laatste daarvan komt uit de New Yorker en Cathleen Schine stelt daarin (overigens naar aanleiding van de verhalenbundel The Lizard) dat Yoshimoto het banale tot het essentiële transformeert. Banaal in de betekenis van platvloers zou overdreven zijn, maar als omgaan met de alledaagse zaken (al hoort daar hier ook een moord bij) past het wel. Het boek gaat over de gewone, grote levensproblemen, en hoe daarover, als een bloemetje met een schort voor, om te lachen. Je moet het immers doen met wat komt en er vervolgens het beste van maken.
    Kitchen zelfhulperig? Daarvoor is het te fijnzinnig. Is een gelukkig leven, een leven waarin je zo min mogelijk hoeft te voelen dat je eigenlijk alleen bent? Of is er een bijvoorbeeld een keuken nodig waar je je kan branden, snijden, maar ook ontplooien en waar je je ziel in producten kan leggen. Binnen de mogelijkheden die er zijn moet gekozen worden. Dat wordt terloops of soms ook duidelijk en uitgesproken benoemd: 

“Als je er voor kiest om met mij te zijn, zul je wellicht ellendige, vervelende en smerige dingen meemaken, maar mocht jij het ook zien zitten, zou ik graag samen met jou onze eigen wereld willen scheppen, die verschrikkelijker, maar ook mooier zal zijn.”

Inderdaad zonder te zwijmelen over de ridder en witte paarden, prinsessen en immer stralende glimlachjes. Maar de rol van raadgeefsteer wil de schrijfster niet hebben. Vragen om levensadvies, die ze krijgt, stuiten haar juist tegen de borst, zo stelt ze in het nawoord. Ze is schrijfster, niet Mona.

Nederlandsr uitgave uit 1993.

---

Marja Pruis las het boek, aldus de eerste blurb, zeker vijf keer. Het geeft dan ook veel. Steeds met kleine beetjes. Ze schreef er eens iets korts over, waarin ze vooral aandacht had voor de tweede in het boek opgenomen novelle Moonlight Shaddow. Ook in dat verhaal speelt rouwverwerking een grote rol. 
    Hiiragi en Satsuki veloren beide tijdens hetzelfde auto-ongeluk hun geliefde en Hiiragi daarmee ook zijn broer. De een gaat rennen en de ander trekt een matrozen pakje aan. Beide doen dat om afgeleid te worden van het verdriet, en om tijd te winnen; de dag door te komen.
    Thema's uit Kitchen komen ook weer terug in het in 1986 geschreven Moonlight Shaddow. Zoals niet Jeremiëren, maar tegenslag achter je laten en verder gaan. In het nawoord uit de Japanse pocketeditie (2002) noemt Yashimoto dat leven met vindingrijkheid. Het heeft daarbij wel een surrealistisch element. Eens in de honderd jaar, bij een bepaalde stand van de maan, is het mogelijk een dode geliefde weer te zien. Satsuki grijpt – in de geest van de schrijfster – die kans. Zo kan ze afscheid nemen.
    Vertaler Liebregts wijst op het verband met de Tanabata sage. Kortweg wordt er in Moonlight Shaddow naar het fenomeen verwezen. In die sage worden twee smoorverliefde godheden uit elkaar gehaald. Elk wordt aan een kant van de rivier gezet. Ze kunnen elkaar een keer per jaar zien. De hemelkoning en vader van de vrouw scheidde hen, want door de liefde kwam er verder niets meer uit hun handen. Er wordt ook gezegd dat het verhaal gedeeltelijk is geïnspireerd door het liedje van Mike Oldfield uit 1983 met dezelfde titel en een tekst die inderdaad – maar zeker niet naadloos – bij het verhaal past.

Er komen nogal wat gerechten voorbij. Niet onverwacht in een boek met deze titel. Van de Japanse keuken weet ik weinig. Tijdens het lezen besluit ik Katsudon op te zoeken. Het gerecht dat de gang der zaken in de eerste novelle door zijn smaak weet te veranderen. Varkensvlees ligt aan de basis ervan, maar ook een vegetarische tofu versie is op het internet te vinden. Dat is is in het licht van het verhaal wel een ironische draai, want het dient in Kitchen juist als alternatief bij een overvloed van tofugeerechten. Ik zet het op mijn lijstje om zelf te bereiden. Dan zal ik tijdens het eten nog eens aan dit fraaie boek denken. 

Noot:
* De schrijfster koos haar voornaam omdat ze van de bananenbloem houdt en de naam gender neutraler vond dan de naam die ze al had, Mahoko. De bloem is niet alleen mooi om te zien, maar nog eetbaar ook. Dus houden van kan ook een culinaire betekenis hebben. Bloemen zijn zeer aanwezig in het boek. Oma hield ervan. Yūichi had een studentenbaantje in een bloemwinkel, waar oma twee keer per week haar bloemen kocht. Zijn stervende moeder wilde een plant bij haar bed en kreeg een ananas plant, ook met een fraaie bloem. Planten en bloemen passen dan ook naadloos in het verhaal. Je moet ze met aandacht verzorgen, maar ze geven ze het leven ook iets moois.