maandag 20 april 2020

Boeken in april

Laatst gelezen boek boven

In Washington Black van Esi Edugyan vertelt een jonge man zijn levensverhaal dat hij begon als slaaf op Barbados. Het laat de gruwelen en willekeur zien op een suikerriet plantage in de Caraïben, maar verhaalt ook hoe en met hoeveel moeite hij zich los worstelt van dit opgedrongen, gewelddadige en vernederende bestaan. Het boek is een bestseller. Het is rijk en ondanks de zwarte pagina's ook positief: loskomen van ellende kan en er zijn mensen die daarbij willen en kunnen helpen.

Washington wordt uitgekozen als ballast voor het luchtschip van Christopher Smith. Hij is de eigenzinnige broer van Erasmus, de eigenaar van de plantage waar de jongen een tot slaaf gemaakte is. Smith disciplineert zijn slaven op een sadistische manier, terwijl Titsch – zoals Christopher vanwege zijn spichtige gestalte wordt genoemd –, een alles onderzoekende wetenschapper is en behoort tot de abolitionisten. Washington blijkt in zijn dienst een begenadigd tekenaar en intelligente jongen te zijn. Tussen beide ontwikkelt zich een werkrelatie die op vriendschap lijkt. Het maakt hem los van zijn eigen achtergrond, maar het helpt wel bij het verbeteren van zijn positie.

Werktuig en vertrouwen

Het boek heeft de opzet van een avonturen roman. Het is verdeeld in vier delen: Faith Plantation Barbados (1830); Adrift (1832); Nova Scotia (1834); en England (1836). Makkelijk wordt het leven nooit. Ook niet aan de zijde van Titsch. De reis schetst een beeld van hopeloze families, malle zeelieden, vaders zonder vadergevoelens, en een gewiekste premiejager die op Washingtons' spoor zit. Er is liefde en zelfs de Prinsengracht in Amsterdam.

Wie is wel te vertrouwen en wie niet en hoe bepaal je dat. Titsch heeft Washington mogelijk als werktuig voor zijn eigen wetenschappelijke en morele positie gebruikt. Hoeveel mensen zijn in staat niet alleen te denken dat alle mensen gelijk zijn, maar er ook naar te leven. Zijn er mensen die geholpen moeten worden en mensen die helpen? Wilden de bestrijders van de slavernij een morele vlek op de blanke samenleving wegpoetsen of het kapot maken van zwarte mensen tegengaan? Het zijn bijtende vragen.

Wetenschap

Er komen nogal wat geleerden voor in het boek. Zich verstoppende geleerden. Geleerden die onderzoek doen op de Noordpool of naar het vergaan van lijken (een necroptosist). Zij die zich richten op technologie, zoals het vastleggen van de sterrenhemel of die zeedieren onderzoeken en verzamelen. Een van die geleerden die door Washington wordt geholpen, laat hem voelen dat hij slaaf is geweest en dat hij daardoor een geruïneerd en niet volwaardig wezen is,
zoals een beschadigd voorwerp dat uit het voor wordt gehaald. Hij bedenkt ergens in het boek dat hij naïef de wetenschap gezien heeft als een middel om de verschillen tussen ras, sekse en geloven weg te nemen en waar de feiten wachten om onbevooroordeeld ontdekt te worden.

Leeswijzer

Het boek bevat na de tekst een Readers Guide, een serie vragen die moet helpen diepere lagen in boek bloot te leggen: hoe verhoudt een uitspraak of kwestie zich met een andere, wat als, benoem en beschrijf de echte en figuurlijke littekens in het boek, welke rol speelt observeren in de roman, en nog een aantal vragen die zoeken naar en wijzen op verbanden. Ideaal voor een bespreking in leesgroep of klas. Mocht ik er zelf een vraag bij voegen dan zou die gaan over het gebruik van de woorden neger en nikker en of die in een dergelijk boek gebruikt kunnen worden en waarom wel of niet? En heeft het gebruikt van het scheldwoord Eskimo's voor Inuit en lezer een zelfde betekenis?

Geforceerd

Voor mij was het moeilijk voor te stellen dat je leest over een jonge man van 11 tot hooguit 20 jaar oud die zich door weer en wind slaat en zich ontwikkelt tot een man die zijn sporen nalaat in de wereld. Een slaaf die terecht ook een claim legt op de wereld van de wetenschap, las ik in een verkoopcitaat in het boek. Maar dat is zo geforceerd. Al voordat het boek zijn verhaal begon
studeerde de eerst Afro-Amerikaan af op een universiteit in de Verenigde Staten. Voor die claim op de wetenschap is dan ook geen roman meer nodig. Dat is een achterhoede gevecht. Wat wel blijft is dat Washington zijn naam bij al zijn inspanningen nauwelijks genoemd wordt door de geleerden die dankbaar gebruik maken van zijn diensten. Die eer om genoemd te worden, is voorbehouden aan witte mannen. Nog steeds kunnen studenten, wetenschappelijke medewerkers en zelfs collega's zo gebruikt worden door handige geleerden. Dat is één van de strijdperken waar nog steeds te strijden is.

Ongerijmdheden

Esi Edugyan schreef een boek over mensen en hun onvrijheid en vrijheid binnen de knellende conventies. Ze schreef ook een boek over de wispelturigheid van de mens. Bereikte resultaten uit het verleden worden geofferd aan grillen in het heden. Als je die mens slechts als rationeel wezen gaat zien, dan kan je verkeerde conclusies trekken. Bijvoorbeeld dat jouw held van vroeger mensen eigenlijk als instrument gebruikt, terwijl het gedrag verklaard kan worden door excentrieke afwijkingen of blindheid voor 'bijzaken', van vader op zoon overgegaan, ongerijmd en slechts gericht op het doel. Jaloersheid op de beschermeling van jouw voormalige beschermster, terwijl je zelf al in veiliger vaarwater terecht bent gekomen, is ook niet logisch. Washington Black geeft aan al die zaken een draai en diepgang. De jonge man gaat ondanks alle hindernissen en dankzij alle mogelijkheden en zijn eigen inzet op zijn vrijheid af die geworteld is in het leven waar hij vandaan komt.

***

Happiness (Nederlands De paradox van geluk) van Aminatta Forna lag op de stapel te lezen boeken van mijn vriendin. Al na een paar pagina's herkende ik het. In het dit jaar helaas verdwenen VPRO-programma boeken werd de schrijfster erover geïnterviewd. Ze vertelde dat ze hoofdpersonen zonder nare kantjes wilde neerzetten.

Het boek vertelt een verhaal van inderdaad twee fijne mensen die elkaar in Londen ontmoeten. Attila, een psychiater gespecialiseerd in Post Traumatische Stress Stoornis (PTSS of engelstalig D van Disorder) in oorlogs- en conflictgebieden en Jean, een
self-made biologe die onderzoek doet naar de vossenpopulatie van Londen. Ze lopen op een brug over de Tames letterlijk tegen elkaar op en hun levens raken daarna langzaamaan steeds meer verweven.

Patronen

Je vermoedt dat dit proces tot meer zal leiden, maar pas na een bladzijde of honderd staat er dat de vrouw van Attila dood is en kan de romance zich – nog steeds langzaam – gaan ontwikkelen naar het laatste hoofdstuk. Een slot waar die liefdesrelatie inderdaad bestaat. Dan heeft het boek al laten zien er een leven is in de marge van de stad. Londen, de grote stad, is meer dan we zien. Iedereen kijkt anders, maar in dit boek wordt gekeken naar het wildleven en naar het personeel dat de toeristenindustrie laat draaien en de straten schoonhoudt. Er zijn bewakers uit Nigeria, portiers uit Ghana en straatvegers uit Sierra Leone. Niet alleen dieren hebben er hun eigen patronen om te leven, ook groepen mensen. We komen ook in de hogere lagen van de stad terecht. Soms letterlijk.

Ezelsoor

Er zit een ezelsoor op de pagina. Om me er aan te herinneren dat ik de etymologie van Aldwych wil weten. Het doet me denken aan 'oude/alte wijk', maar het komt uit het Saksisch en is verboden met de oorsprong van Londen zo blijkt als ik het opzoek. Op diezelfde pagina ziet een meisje vanuit de bar op de 32ste verdieping van een hoog gebouw, The Shard, een slechtvalk zich naar beneden storten op een voor het meisje onzichtbare duif. Ze vraagt aan haar ouders of ze er ook zo een mag. “We zien nog wel,” antwoord haar moeder. Op grote hoogte gelden andere mores.

Uitstapjes

Het boek begint met een hoofdstuk over een wolvenjager (
wolfer in het engels). Een man die de woestheid van de natuur en het gevaar voor het vee bestrijdt. Het is één van die hoofdstukken die weg stappen uit het chronologische relaas en waarin wordt beschreven wat elders in een andere tijd gebeurde. In dergelijke hoofdstukken kom je terecht in het huwelijksleven en het onderzoek naar coyotes van Jean. Je verzeilt door die hoofdstukken ook in het vroegere leven van Atilla en zijn aanwezigheid in de oorlogen in Siera Leone en Irak, zijn studententijd in Londen, bij zijn grote voorbeeld in Dakar en thuis in Acra. De hoofdstukken zijn essentiële bouwstenen in het boek, maar ook een hindernis bij het vlot doorlezen.

Dieren

Veel later in het boek zijn er bomenkappers die een boom vol halsbandparkietennesten om zagen. De vogel is nadrukkelijk aanwezig (maar er wordt geschreven dat deze uit Argentinië komt, maar dat moet zijn tropisch Afrika en Zuid-Azië). De burgemeester van Londen belooft dat hij de vossen zal bestrijden. Als je geen last van vossen wilt, dan moet je je vuilnis in een container doen. Het is echter veel makkelijker om de vossen van alles te beschuldigen en bovendien, ze horen niet in de stad, fokken als konijnen en je moet ze wel afschieten. Uitzonderlijk is echter dat iemand door de dieren wordt verwond. Tijdens Jean's onderzoek naar coyotes werden vergelijkbare argumenten gebruikt voor de in het wild levende dieren. 
 
Leven

De natuur is oncontroleerbaar en dat is of lijkt gevaarlijk en moet wel onder controle worden gebracht, het is de drang om gevaar in te dammen. Net als heftige emoties gevaarlijk zijn en ook een gevaar dat ingeperkt moet worden. Daarmee raken we de centrale boodschap van het boek. Heftige emotie betekent niet automatisch trauma en blijvende schade. Mensen kunnen die ervaringen ook verwerken, deel van hun leven maken en er verder mee leven en zelfs gelukkig worden. In veel delen van de wereld moet je wel. Op de fiets kan ik me de luxe van corona-angst veroorloven, maar woon je in een vluchtelingenkamp of hutje-aan-mutje in een sloppenwijk dan moet je met ook dat gevaar doorleven. Veel mensen doen dat met, maar nog vaker zonder, hulp van de geestelijke gezondheidszorg, een sector die dat meer zou moeten beseffen. Niet in aanraking willen komen met bedreigingen, kan zo ver gaan, dat het gaat lijken op angst voor het leven zelf.

PTSS

Hoe zelfredzaam de mens ook kan zijn, dat betekent niet dat zorg bij traumatische ervaringen, al vanaf de eerste behandeling van shell shock, overbodige luxe is. De mens staat wel boven psychologische automatismen en behandelprotcollen. Ze zijn een richtlijn en worden een deel van de kwaal bij absolute toepassing.

Voor Aminatta Forna is het niet alleen een onderwerp wat haar intellectuele interesse heeft, ze heeft ook haar vader verloren in de burgeroorlog in Siera Leone. Haar eerste boek ging over dit verlies.

Halverwege het eerste decennium van deze eeuw werden duizenden Nederlandse militairen uitgezonden voor militaire interventies en volgens de militaire geneeskundigen kreeg zo'n 4% last van ernstige PTSS-klachten. Waarom de een wel en de ander niet, was een vraag zonder duidelijk antwoord, al had een goede begeleiding – indien nodig – wel positieve effecten. Gesprekken met lotgenoten hadden positieve effecten. In een land met een burgeroorlog is vrijwel iedereen lotgenoot, een uitgezonden militair is de uitzondering. Dat de ellendige interventie ervaringen vaak ook nog bedden in een niet erg zinnige politiek, deed de kwaal geen goed en dat verklaart dat men dat ook jaren na dato dergelijke verhalen liever niet hoort. 

Lapmiddel

Je moet deze kritiek dan ook niet van hen zelf verwachten, maar van de samenleving om hen heen. Niet elke Nederlander is een Joop Hueting of Poncke Princen die ten koste van bakken bagger de koloniale oorlog, ieder op eigen wijze, aan de kaak stelden. We stuiten hier op de link tussen psyche en politieke besluitvorming waarbij de tweede de eerste dwars kan zitten. Ook in dit boek wordt de rol van de geestelijke gezondheidszorg in miliaire situaties benoemd. Die zorg is niet bedoeld om plooien glad te strijken die de oorlogen veroorzaken:
“Jonge mannen die hun lijf en geest inzetten in het gevecht, waar ze naartoe gezonden worden door mannen van middelbare leeftijd die alleen een geweer hebben vastgehouden voor de eendenjacht in het weekeinde. Mannen als Atilla worden gevraagd de jonge mannen gezond te houden, terwijl wat van hen gevraagd wordt de krankzinnigheid zelf is.”
Het kost me even om dit te vatten, omdat het begrip niet meteen daar was dat het bij die mannen – en ook vrouwen – van middelbare leeftijd niet om militairen, maar om politici gaat. Die zijn voor die inzet verantwoordelijk in een parlementaire democratie. In Nederland niet na de eendenjacht, maar na ander weekend vermaak. Oorlog is niet mooi. Leven en liefde wel. Dat maakt Happiness heel mooi duidelijk.


Ik lees met moeite, maar wel graag. Het voordeel van een boek is dat als je er in zit dat relatief lang duurt. Dat maakt het makkelijker leesbaar dan losse artikelen. Vanaf 31 januari 2018, op de laatste dag van de maand, zet ik kort (het moet het lezen zelf niet in de weg staan) op een rijtje wat ik las. Want ook bij het onthouden kan ik wel wat steun gebruiken.

Geen opmerkingen: