Soldatenland / Het oefenterrein

Soldatenland van Sigfried Lenz lag al lang op me te wachten. De titel zorgde dat de animo om het te gaan lezen ontbrak. Niet nog meer soldaten, niet nog meer oorlog. Na een warme aanbeveling heb ik het toch opgepakt en daarvan geen spijt gekregen. Overigens is het boek ook uitgegeven als Het oefenterrein. Die titel is niet alleen dichterbij de originele in het Duits (Exerzierplatz), ze past ook beter, en geeft het boek ook een net iets andere betekenis.

Het verhaal speelt inderdaad op een voormalig exercitieterrein, inderdaad ook landje om soldaatje te spelen op het platteland van Sleeswijk. Het is na het vertrek van de geüniformeerden in een bomenkwekerij veranderd. Het militaire verleden blijkt nog uit van alles, zoals ingraven oefentanks, de bezorging van een brief van een onderofficier die er gelegeerd was, een identiteitsplaatje dat gevonden werd, terugkerende militairen en nog zo wat. En de oorlog speelt in aanvang een rol als de baas van de kwekerij de jonge Bruno uit het water redt na een aanval op het schip waarop beiden voeren. Hij neemt die jongen uit het Oosten mee en die wordt opgevoed in het kwekersgezin. De baas is zeer op hem gesteld. De jongen van zijn kant adoreert de baas, ook nog als hij al lang volwassen is.

Bruno helpt mee om van het voormalige oefenterrein een florissante kwekerij met bomen en planten te maken. Het land vol littekens wordt een land waar velen van kunnen leven. Alles wijst er echter op dat die opbouw over zal gaan in neergang. Het soldatenland blijft een strijdperk voor zuiver zaaigoed van eigen bodem, familie conflicten, uit de lucht vallende parachutisten die de aanplant vernielen, eigendomsverhoudingen; en zo gaat de naoorlogse groene oefening naar de haaien en weer terug richting af. Dat de kwekersfamilie nieuw is in de omgeving en de baas niet altijd even zachtzinnig omgaat met zijn dwarse buren, dat geeft nog een extra aspect. De nieuwe bewoners met hun nieuwe leven die bomen en planten en afscheidingen maken, botsen op de oude waarden die in het gebied nog leven. Hoe vindt de import bewoner zijn weg in een nieuwe omgeving? Hier wordt een oefenterrein voor een nieuw Duitsland beschreven.

Ze vinden een plek. Het bedrijf is een aanwinst voor de omgeving. De baas wordt zelfs verkozen tot burgemeester. En daarmee iemand om je afkeer van de politiek op bot te vieren. Hij is nog niet verkozen of er komt al een oude man aanlopen die wilde weten hoe het zat met Europa. Kleine boeren zouden daar geen toekomst hebben, had hij begrepen. De man kwam van een kleine boerderij, nog geen 25 hectare. Maar klein of niet van dat stukje land hadden hij en zijn familie al 250 jaar geleefd. Dat moest niet eindigen. Er komt bijval van mensen die hetzelfde vrezen; vuisten rammelen op tafels. De baas zegt dat ze over de ontwikkelingen, die niet terug te draaien zijn, moeten praten. Die eerlijkheid zal hem de kop kosten, dacht zijn intellectuele zoon. Maar de ontwapenende eerlijkheid wordt juist op prijs gesteld. Het boek is van 1985, maar het probleem van de verdwijnende kleine boer is in die afgelopen veertig jaar alleen maar gegroeid. Vuisten op tafels, zijn blokkerende trekkers op snelwegen, hang naar extremisme en vernielingen geworden. Maar er wordt niet gepraat, zoals in dit boek, maar gepapt en natgehouden, tot het barst.

Nog een actueel vraagstuk: een professor weet dat de planten het best zonder mensen kunnen stellen, ze waren er immers al lang voor hen en ze zijn bereid zich aan te passen aan de omstandigheden. Het ging pas mis toen de planten aangepast werden voor de opbrengst als hoogste goed. Voor de vreugde door verwondering, bewondering en welbehagen was geen emplooi. (Je kan deze kritische kanttekening ook doortrekken naar het vee, maar dat speelt in Soldatenland geen rol.) Wel kwamen langzaamaan de soldaten weer terug. Er werd nog compensatie beloofd voor het verlies van de grond, maar een beetje scepsis was al voldoende om te zien dat dit niet zou komen.

Bruno vertelt veel in de derde persoon enkelvoud, waardoor zijn woorden een simpel karakter krijgen. Simpel of niet, hij is uitermate handig met ent methoden en het gereedschap dat daarbij gebruikt wordt.

Hij heeft een bijzondere positie als gevonden, aangenomen en geredde zoon, die binnen maar vooral ook buiten het gezin staat. Hij is maar half aangenomen en daarnaast ook knecht in het bedrijf, gewaardeerd, maar wel een ondergeschikte. Er is veel ongemak. Er is wat mis met hem en dat wordt je meteen in nauwelijks tastbare opmerkingen duidelijk gemaakt. “Bruno is anders dan de anderen,” zegt de baas. Hij is een imbeciel zegt de kaartjesverkoper op het station. Hij stak vrijwel per ongeluk een mes in de rug van de jongen die hem pestte met zijn positie als wees. Als er werk voor hen gezocht wordt wil vrijwel niemand hem hebben. Hulp postbode kan hij worden.

Dat je aan een half woord genoeg moet hebben, is een van de mooie aspecten van het boek. Zo weet je vaak niet zeker wat er aan de hand is. Heeft Bruno zelf de juffrouw aan haar stoel geplakt. Of was dit ook weer een doortrapte gemenigheid van de klasgenoten. Dat zijn postzak in het water van de Holle valt, daar kan hij niets aan doen, daarvoor is een op hol geslagen paard verantwoordelijk. Maar wil hij vervolgens het geld uit een door de rivier opengeweekte enveloppe halen? De postbode denkt er het zijne van “ze noemen je domkop en halve gare,” zegt die als hij een bankbiljet een enveloppe ziet zitten. Het is het einde van zijn baantje. Van veel moet je vermoeden dat het net anders is dan het lijkt. Wat is waar, wat is niet waar? Het zijn vragen die veel opduiken in de actualiteit, maar ook in Soldatenland. Anderzijds weet je als lezer soms ook meer dan de personages in het boek. Jij was er bij toen het gebeurde. Hen wordt het niet verteld, en ze vragen er vervolgens vaak ook niet naar. Zij trekken zonder alles te weten hun conclusies. Bruno kijkt ernaar en is verbaast. De baas, ja die baas, treft vaak doel met zijn aannames op basis van beredeneren.

Het ongemak van net niet weten wat er aan de hand is, wordt de lezer ingewreven. Wat is er mis met de baas? Is er wel iets mis? Haalt hij het eind van het boek of zien we hem sterven? Hoe zit het met de verhoudingen van zoon Joachim? Subtiele verwijzingen maken dat je weet dat er iets is, maar niet precies wat. Dit zo te schrijven, maakt van Soldatenland een knap boek, over mensen en hun niet altijd even duidelijke verhoudingen.

Dat de baas moest waarschuwen: “Vertrouw niemand, Bruno, die het echte, het reine predikt, de apostelen van de reinheid brengen alleen maar ongeluk,” luidde het begin van einde in, al ging het hier om zuiver zaaigoed van binnen de Duitse grenzen, bijna alsof het Arisch moest zijn. Een oefenterrein werd toch weer soldatenland. Mooier wordt het niet gemaakt. Het is tijd om erover te praten. Ook vandaag nog.