De hoofdstad

De hoofdstad van Robert Menasse begint met een proloog waarin de personages voorbijkomen die later in het verhaal gevlochten worden. Ze staan ook overzichtelijk in een lijstje achter in het boek.

De eerste pagina bevat zinnen waardoor je weet van dit boek ga ik genieten. Er zijn mensen die eindeloos denken over een eerste zin, misschien deed Menasse dat ook wel. Het werd: “Daar loopt een varken.” En dat midden door Brussel. Er komt ook een lievelingszin van een personage voorbij: “Dat was alles.” De derde zin die ik van de pagina haal is de kortste: “Bezemschoon.” Zo zit je voor de moord, die ook al snel komt, al prettig in de roman waarin de Europese Unie en Brussel een hoofdrol spelen. Zo zou je tenminste gezien de titel denken.

Brussel
Het speelt in Brussel, maar gaat slechts een beetje over de stad. Het eindigt wel op metrostation Maalbeek waar een aanslag wordt gepleegd, zoals ook in de werkelijkheid gebeurde. Fictie en realiteit overlappen (maar niet volledig) en dat gebeurt in dit boek wel meer en veelal terloops. De stad Brussel komt er verder bekaaid vanaf. Er wordt wat gegeten, gedronken, verbouwd en verhuisd. Niet veel meer dan dat. De hoofdstad gaat ook niet over de Europese Unie. Europese Raad en Parlement spelen nauwelijks een rol. Het gaat over de Europese Commissie, de mensen die daar werken, de machinaties binnen en de de machtsrelaties tussen de verschillende Commissies: het belang van Handel en het geringe belang van Cultuur en Onderwijs. Hoe de voorzitter een buikspreker is in de handen van zijn kabinet. En toch gaat het wel over de Europese Unie. Maar dan anders. Het is een pleidooi voor het terugkeren naar de oorspronkelijk zingeving ervoor (al dan niet voor PR bedoeld): nooit meer oorlog. Hier vooral vertaald naar nooit meer Auschwitz. En een pleidooi voor een afscheid van afzonderlijke lidstaten met nationale belangen

Carrière
De mensen die het boek kleuren zijn divers. Van een oude man die naar een appartement gaat verhuizen en als jonge man zijn ouders en broertje verloor in een wegrijdend donker gat, via een afgedankte commissaris, een Poolse strijder met een license to kill van een katholieke organisatie gevestigd in Poznań met banden met de NAVO*, naar verschillende mensen die werken bij de Europese Commissie. Je leert snel hoe je carrière moet maken in de logge instituties. Zeg bijvoorbeeld nooit nee op een functiewisseling, die zijn net als zichtbaarheid nodig om hogerop te komen. Er wordt ook beschreven dat je voorstellen niet zomaar in moet brengen, maar eerst voor moet weken om ze er door te krijgen.

Netwerken
Ook op de fiets kan je netwerken. Er is de EU Cycling Group die mensen wegwijs maakt op de tweewieler in de stad. Dat de EU bestaat uit verschillende nationaliteiten, met verschillende belangen, dat wisten we al. Dat er ook sprake is van verschillend fietsgedrag, leren we van Menasse. Duitsers op racefietsen, velen gewoon sportief en Nederlanders en medewerkers uit Romaanse landen op 'oma' fietsen. Het boek pleziert met de aandacht hiervoor nog meer. Protest in een vliegtuig tegen het uitzetten van vluchtelingen doet daar een schepje bovenop. Vluchtelingen en het verdienen aan hun reis naar veiligheid, komen later in het boek nog een keer met een knal terug.

EPP
De eerste zin over het varken wordt gevolgd door nog veel meer varkens. De medewerker in de Commissie Cultuur en Onderwijs is zoon van een Oostenrijkse varkensboer. Het bedrijf is overgenomen door zijn broer die in Brussel lobbyt voor de varkenssector en denkt zijn broer die werkt in de Commissie daarbij te kunnen te gebruiken. Hij geeft hem het tijdschrift THINK PIG, het informatiebulletin van de European Pig Producers, afgekort tot EPP. Dat is toevallig ook de afkorting waaronder de Europese conservatieven en Christelijke partijen als groep in het Parlement werken.

Versnippering
Het varken is niet alleen de running gag in het boek, het tekent ook de bureaucratische versnippering. Als het varken de Unie grenzen overgaat verschuift de bevoegdheid erover van de Commissie Landbouw naar die van Handel. Dat zorgt ervoor dat er verschillende belangen bestaan binnen de Commissie rond hetzelfde dier. Nog groter is de versnippering aangezien landen niet samen optrekken om hun exportbelangen te verdedigen. Zo onderhandelen ze afzonderlijk met China dat de Europese varkens van oor tot staart wil kopen, maar wel zo goedkoop mogelijk en de lidstaten daartoe tegen elkaar uitspeelt. Het nastreven van de nationale eigenbelangen maakt de lidstaten afzonderlijk dan ook niet sterker, maar zorgt er wel voor dat ze de buurlanden een stap voor zijn. De onbetrouwbare Hongaren – ja in dit boek ook al – weten niet hoe ze de Chinezen binnen moeten halen, net zo min als de onverstandige Britten, die pas wisten wat ze lieten schieten toen Duitsland met de buit ging lopen. Europa wordt te grabbel gegooid, is hier de boodschap, door nationaal eigenbelang voorop te stellen.

Varkens
Naast varkens in beeld, zijn er de figuurlijke varkens, zoals de mensen die zich misdragen. Maar het varken is niet alleen een alleseter, je komt het ook in vele metaforen tegen, vooral negatief, maar ook positief. Waar komt zweten als een varken eigenlijk vandaan? Varkens zweten helemaal niet. Dit zweet is een eufemisme voor bloed. Er is zwijnerij. Het varken uit de eerste regel moet van gratis krant Metro een naam krijgen. De lezers mogen deze inzenden. Je weet in 2024 dat dit, ook destijds al, mis moest lopen. Het begint met Ms Piggy en het eindigt met Mohammad. Veel Europeanen zijn immers zwijnen.

Realiteit
Komt de genoemde studie the impact of Fiscal Austerity and Suicide Mortality voort uit het brein van de schrijver of is ze echt gedaan en geschreven? Ik was de eerste niet die zich dit afvroeg. In andere besprekingen wordt het reële bestaan ervan al genoemd. Mensen gaan sneller over tot zelfdoding bij bezuinigingen bleek daarin na langdurig onderzoek in Ierland, Griekenland, Portugal en Spanje. Dat is misschien niet verbazend. Wat wel nieuw is, en verontrustte, is dat bij het weer aantrekken van de uitgaven de niveaus van zelfdoding niet dalen.
    De trein die de ouders van de oude man afvoerde, heeft ook echt bestaan. Net als de beschreven overval erop. Ik schreef het al fictie en werkelijkheid komen in het boek vaak dicht bij elkaar.

Regelzucht
Er is in De hoofdstad veel aandacht voor de regeltjes die de Europese Unie oplegt voor allerlei producten. De meest opvallende regel – die wel buiten de Brusselse bedilzucht valt – is dat het Poolse katholieke moordcommando's voor de illegale inzet binnen Schengen aan andere regels voldoen dan er buiten. De gedrilde Pool Mateusz Owiecki weet dit maar al te goed.
    Als Oostenrijker Martin Susman zijn warme ondergoed gaat kopen, wanneer hij als vertegenwoordiger van de Europese Commissie naar Auschwitz gaat, wordt hem verteld dat het warme ondergoed op last van de EU geïmpregneerd is met een brandwerende stof. Hierbij is wel sprake van Europees beleid en dat is minstens even absurd en in deze context ronduit cynisch. Menasse haalt met de regelneverij een van de problemen van de Europese Unie aan, waardoor de organisatie zich vervreemd van de burgers.

Dat misdaden die dicht bij de macht staan de doofpot ingaan is ook al geen reclame.

Pamflet
De hoofdstad is een boek met een boodschap. De auteur pleit voor moed bij mensen die beleidsadviezen geven, ze verdedigen nu vaak de status quo om hun eigen positie niet in gevaar te brengen. Hij kan dit nog schrijven in 2016. Inmiddels zijn de grote monden een normaal verschijnsel geworden in de politiek en dat is lang niet altijd een verbetering. Hij stelt niet alleen dat de Unie terug moet naar zijn uitgangspunt, en dienen als vehikel voor vrede en tegen racisme, Brussel moet ook af van de nationale belangen (de Unie moet zelfs af van Brussel). Staten moeten opgaan in de EU om zo nationalisme, dat alleen tot ellende en uiteindelijk Auschwitz kan leiden, te vermijden. Hier en daar is het boek een politiek pamflet. Ik kan het dan ook niet laten daarop te reageren. Dat in het Europa van na 1945 naar een samenwerking werd gezocht om oorlogen te voorkomen is de logica zelve. Maar het lijkt me toch echt een vergissing de Europese Unie daarmee als kracht voor de vrede te zien. Dat zou immers ook betekenen dat oorlogen buiten Europa niet gesteund en gevoerd zouden worden. Bovendien begon eind jaren veertig ook een koud conflict dat Europa in tweeën splitste en dat elders in de wereld, wel heet, met wapens uitgevochten werd. Het ging om vrede in eigen gelederen. Dat is niet onbelangrijk, maar ook: absoluut onvoldoende.

Vergezicht
Terug naar de uitgangspunten is niet genoeg voor de idealen die Menasse zegt na te streven. Het gaat hier niet slechts om een ideologisch uitgangspunt formuleren, of een revolutionaire verandering waar de lidstaten van de Europese Unie verdwijnen, maar om een beleid dat handen en voeten geeft aan interne en externe solidariteit en rechtvaardigheid, en waar burgers boven de lobby van boeren en industrie komen te staan. Dat betekent ook een Europa dat zich hard inzet voor vrede en diplomatie. Je zou daar op nationaal niveau al mee kunnen beginnen, maar als je ziet hoe het loopt met de burgers in De hoofdstad dan stemt dat niet optimistisch. Ook in de realiteit zien we Europa op een militaristische ramkoers liggen. De schrijver kiest een imaginaire vlucht naar voren. Maar hij schreef met De hoofdstad wel een roman** die tot denken en discussie aanzet. En hij houdt zich niet in met onvoorstelbare vergezichten.

Noten:
* Karel de Gucht stelde in het artikel 'De EU is een moeilijke minnares,' (De Standaard van 16 Maart 2018) dat dit ronduit ongeloofwaardig is en eerder thuishoort in een misdaadserie als The blacklist op Netflix. De Gucht was zelf Europees Commissaris van voor Ontwikkelingssamenwerking en Humanitaire Hulp (2009-10) en Handel 2010-14.
** Eerder schreef Robert Menasse het essay 'Der Europäische Landbote. Die Wut der Bürger und der Friede Europas', Wenen, 2012. In het Nederlands vertaald als De Europese koerier; De woede van de burger en de vrede van Europa. Het was een opmaat voor de roman.