De korte zinnen die over de pagina's ratelen zijn inderdaad geen lichte kost, eerder iets waaraan het even wennen is, maar waar je dan van kan gaan houden. Het is meer scherpe wodka dan bessenlimonade. Ja en als je het boek wilt uitlezen, accepteer dat dan maar, want het houdt niet meer op tot de laatste punt.
Wat mij meteen trof waren de seksuele expliciete opmerkingen met de geur van de vagina als een gaard vol bergamotbomen als heel bijzondere. Zou hier de schande zitten dat iemand het vertaalde? Mannen doen het met mannen, vrouwen met vrouwen, maar vooral gemengd komt het voor. De lesbische liefde van de hoofdpersone zou wel voor een fictieve aanvaring zorgen met de maatschappelijke normen, maar dat deed evengoed haar verhouding met een generaal en in het algemeen dat wat haar 'liederlijk gedrag' werd genoemd. Maar voor alles is een oplossing. Hier komt die vanuit de Verenigde Staten waar cover girls het voor haar opnemen. Het moderne Moskou in zijn scandaleuze uitingen, waarin een schoonheid als stoeikat optreedt alles ter meerdere eer en glorie van haarzelf en haar relaties met mannen uit de politieke, diplomatieke en culturele elite, daarover ging ik lezen. Dat was na de eerste hoofdstukken wel duidelijk. Het kan een prachtig onderwerp voor een roman zijn. Hoe til je het als schrijver boven de sensatiezucht uit en vermijd je deel van de innercircle van champagne slempende rijken te worden?
Irina Tarakanova is, stelt ze als vertelster zelf: “Jeanne d'Arc, de Maagd van Orleans, die deel Maria van Egypte is, Russin, zwanger, partijloos, die meelevend, gescheiden, eerste man, weet ik meer, tweede, voetballer, prinses, patriot, gezelschapsdame tegen wil en dank, woonachtig in de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken.” Dit citaat vat heel wat van het boek samen. Ze woont sinds haar 23e weer in Moskou en wil daar niet weg. Het is in de Sovjet Unie die nog reikte tot aan Doesjanbe, waarin het boek speelt. Intriges, afrekening, moederschap, totalitair regime, seks, relaties, vrienden, familie, drank en badinerende opmerking over allen die geen Rus zijn, het komt allemaal voor. Daarbij nog een portie bijgeloof, magisch realisme en mystiek. Het kan niet op, net wel of net niet over de top. Als een Maagd van Orleans zal Irina het land bovendien verlossen van alle rotheid (verering van Stalin wordt in deze context genoemd). Hoe dat gaat? Of het lukt? We maken het mee in de woorden van haarzelf.
Er wordt geageerd tegen windbuilen met kippenverstand die maar lukraak van alles delibereren, aan woordkakkerij lijden en een voorliefde voor onvergeeflijke generalisaties hebben. Je hoeft niet lang door te lezen om te bedenken dat dit niet alleen een euvel is waaraan de betichtte personen leiden. Het eindeloos uitkramen van alles wat opborrelt en iets zou kunnen lijken, daarmee is ook onze Moskouse schone behept. Nog geen pagina later na de tirade tegen windbuilen komt er een stompzinnige ode op het oor uitrollen, “echte rasoren: geen flaporen, geen zeiloren, geen vergroeide oorlelletjes, geen puntoren.” Bovendien vertelt Irina op pagina 87 dat wat ze tot op heden geschreven heeft volslagen onzin is, die ze herroept “STREEP IK DOOR!!!” Dan weten we tenminste dat het niet alleen aan de anderen en ons ligt, maar ook aan de vertelster zelf met naar verluidt een betere onder- dan bovenkamer.
4 Toesjino, wiki (eng): dorp ten noorden van Moskou, nu deel van de stad, speelde een rol in de diplomatieke, en religieuze en revolutionaire geschiedenis;
5 Vera Zasoelitsj, wiki (eng): Russisch politiek activiste, aanhanger van Bakoenin. In 1878 pleegde ze een gewapende aanslag op de aanklager Vladislav Zhelekhovskii. Ze ontkwam aan straf en werd een heldin. Ze was tegen de revolutie van 1917. Ze was onderlegd in het Marxisme, maar was niet begeesterd door de politieke en morele grondbeginselen van de Russische radicalen, aldus Trotsky in zijn boek 'Lenin';
6 Katja Foertseva, wiki;
prominent Russisch politica. Zij was onder meer minister van Cultuur
van de Sovjet-Unie (1960-1974), secretaris van het Centraal Comité
van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie (1956-1960) en eerste
secretaris van het Moskouse stadscomité van de CPSU (1954-1957). In
de jaren 1957-1961 was ze lid van het Politbureau, het hoogste orgaan
binnen de Sovjet-hiërarchie. Ze was de eerste (en tot 1990 de enige)
vrouw die ooit van dit orgaan deel uitmaakte. In haar hoogtijdagen
stond ze bekend als 'de rode tsarina van Rusland'. (Ze was een
voorbeeld voor Irina.)
8 Zwarte Honderd, wiki;
de reactionaire tsaristische beweging tegen de revolutionairen in het
begin van de 20e eeuw.
Het wel opnemen zou informatief zijn geweest. Hoe een uitgeverij de verklaring van de noten in een boek kan vergeten is me een raadsel. Kan het amateuristischer? Soms wordt door de betekenis die ik nu zelf opzocht duidelijk wat bijvoorbeeld Vera Z. met de tekst van de roman te maken heeft. Waarom Tsjoejino wordt opgevoerd moet ik raden. Behalve dat de verklaringen ontbreken is het notenapparaat beperkt van omvang. De plaats Borodino is bekend, maar het genoemde Kolyma op dezelfde pagina minder. Beide zijn niet geannoteerd, maar hebben wel betekenis in het verhaal. In Borodino kwam de Russische opmars van Napoleon tot stilstand. Kolyma was een berucht verbanningsoord van de tsaar. In plaats van de noten vergeten, hadden er juist beter meer in gekund. Door minder in de Russische geschiedenis thuis te zijn kan je immers ongemerkt clous missen.
Het boek lijkt koortsig en in een lange haal geschreven en op de een na laatste
pagina staat dat er niet meer te schrijven valt. Het is een verhaal
dat speelt in het Moskou van eind jaren tachtig, als Rusland nog wel
Rusland is, maar de samenleving in alle opzichten op losse schroeven
staat. Het is een tijd waarin roofkapitalisten zichzelf extreem kunnen verrijken en vele anderen juist verarmen. Een schoonheid uit Moskou sluit door zijn vorm en inhoud aan
op die situatie. Een vrouw als Irina beweegt zich immers in juist die
ruimte. Toch blijf je als lezer twijfelen over de waarde ervan door
de weerbarstige vorm van de tekst.
Schrijver
en redacteur Willem Kuipers schreef in De Volkskrant** dat het boek
een hype was – neergezet als zo niet een nieuwe Tolstoj dan toch
een tweede Nabokov – , waarin velen trapten en het door iedereen
werd aangeschaft behalve door hem en een paar anderen. Hij bespreekt
wel een later boek van Jerofejev: 'Het
laatste oordeel'. Hij meent dat de
schrijver in dat schrijven aan verwarring ten prooi is gevallen. Veel
was daar niet voor nodig; 'Een schoonheid uit Moskou' balanceert al
op dat gewaagde randje, maar valt er niet over. De 333 pagina's waren
wel voldoende om kennis te maken met het amorfe Rusland. Net als hij
heb ik bewondering voor de vertaler, ook hier Arie van der Ent. Het
moet een helse taak zijn geweest dit proza te vertalen. Voor de lezer
is het een klus om mee te gaan met het verhaal. Of het 't waard was?
De balans is positief.
Noten:
* Ik las de vierde druk uit 2007.
**
Willen Kuipers, 'Een Russische schrijver, ten prooi aan verwarringde
Volkskrant', 17 january 1996; zie ook Aai Prins, 'Naar Moskou!
Daar gebeurt het allemaal', de
Volkskrant, 26 oktober 2007.
3 opmerkingen:
Ik denk niet dat ik het boek ga lezen, Martin. Je hebt een uitstekend beeld gegeven van de chaotische schrijfwijze, die naadloos aansluit met het Rusland van die tijd, je vergeet het immense werk van de vertaler niet. Zoals gebruikelijk vul je aan, verrijk je je recensie met eigen inbreng (de voetnoten, hoe is het mogelijk dat die vergeten worden!). Maar een klasserecensie hoeft niet aan te zetten tot het lezen van een boek, soms doet een klasserecensie uist het tegengestelde.
Het zou inderdaad zeker niet het eerste boek zijn dat ik aanbeveel. Het is wel knap zo te schrijven.
Bedacht me opeens dat ik bij die andere Jerofejev, Venedikt, juist zo van de noten had genoten. Die schreef ook niet eenvoudig, maar wel zeer indringend. (Moskou op sterk water is zijn bekendste werk.)
Een reactie posten