In de mist van het schimmenrijk

In de mist van het schimmenrijk: Fragmenten uit het oorlogsdagboek van de student Karel R. is het boekenweekgeschenk van 1993 geschreven door Willem Frederik Hermans. Het speelt in het Amsterdam van 1944 en is zoals de titel al aangeeft samengesteld uit dagboekaantekeningen. Deze lopen van van maart tot oktober.

Verzet in de Tweede Wereldoorlog, het is lange tijd een van de top thema's geweest in de Nederlandse literatuur. W.F. Hermans speelde hierin een belangrijke rol. De schrijver gooit hier met Madelon ook een mooie vrouw in de strijd en wat liefde en “met elkaar intiem zijn”, zoals je dat hoort te noemen. Student Karel Rotteveel dacht deze schone te veroveren, maar zij speelt een verwarrend spel met hem en houdt haar verhouding tot Karel onduidelijk. Madelon is eigenlijk de persoon om wie het boek draait, zou je kunnen denken. Ze zou Karel dan ook in een gebonden heruitgave door de Bezige Bij uit de titel verdrijven: Madelon in de mist van het schimmenrijk.

We komen terecht in een groep jonge mensen rond Madelon en haar partner Tjeu. Tsjeu is een stuk ouder en in bonus en ze zal na de oorlog met hem trouwen, zo is het plan. Er zijn feestjes, er wordt gegeten bij de Chinees, er zijn Duitsers, onderduikers en er is Arbeitseinsatz. Er worden zelfs aanslagen gepleegd, treinen beschoten, vrienden verdwijnen of komen om en verhuizen naar het schimmenrijk, maar het leven in Amsterdam gaat ook in volle vaart door. Er zijn sigaretten en vlees voor wie de weg kent. De oorlog speelt een nadrukkelijke rol, maar wel op de achtergrond.

Journalist en literatuurdeskundige August Hans den Boef schreef een artikel waarin hij het verschil tussen boekenweekgeschenk en de tweede aangepaste uitgave onderzocht. Spottend noemt hij wat de Hermansianen over de eerste versie op en aan te merken hadden. Een van de kritiekpunten was dat de ontwikkelingen van de oorlog zo'n geringe rol speelde in het verhaal. Maar Madelon prikt zelfs militaire ontwikkelingen op een kaart. Dolle dinsdag, wordt niet zo genoemd, maar in de aantekening van 5 september wel uitgebreid omschreven, net als de koude douche daarna. Wat wil je nog meer. Hermans zou echter in de Bezige Bij uitgave een en ander toevoegen op dit vlak, zoals over de verovering van Arnhem.

Hermans paste wel vaker uitgaven aan. In de Madelon versie werd de samenhang tussen passages versterkt, werden raadsels vergroot, fouten gecorrigeerd, personages verder uitgewerkt en de thematiek sterker neergezet. Hermans voegt ook een motto toe dat hij haalt bij Hendrik de Vries uit zijn gedicht De levenskracht.

Een droom, waaruit ook 't meest beslist
Ontwaken immer dromen blijft

De beschouwing dat het leven is als een rek vol flessen, krijgt een nieuw slot. In De mist stond: Aan de meeste ruik je alleen maar, van andere neem je een slok, van een enkele een grote slok, maar het lukt zelden de beste flessen tot de bodem leeg te drinken. In Madelon wordt dit achter de laatste komma: maar drink de beste flessen liever niet tot de bodem leeg. Onmacht wordt hier veranderd in een levensles.
In totaal kwamen er bijna veertig pagina's bij. De schrijver verbindt Madelon in de mist van het schimmenrijk ook inhoudelijk hechter met het deel van zijn oeuvre waarin oorlog en verzet een cruciale rol spelen, zo stelt Den Boef. Hij meent ook dat bij “een zo substantiële herziening” de lezer de tweede druk ook zou moeten lezen.

Op de laatste pagina's van de boekenweekuitgave gaat het met volle vaart de oorlog in. Mensen worden opgepakt. Er wordt een Duitse soldaat neergeschoten. Er zijn represailles en het leven is door de oorlog beperkt. Karel bedenkt zich in de herfst van 1944 dat als hij met Madelon in Florida of Californië zou zijn hij haar mooi zou kleden. De oorlog zou hij “overlaten aan de helden die daarvoor in de wieg zijn gelegd, die er talent voor hebben, waaraan het mij zo jammerlijk ontbreekt.” Het zijn de gedachten van mislukt verzetsheld Karel Roteveel op zijn armzalige ziekbed. Zijn verzet lijkt eerder een ongeluk dat tot doden leidt, dan bewust en betekenisvol heldendom.