Woede

Woede heet het boekenweekgeschenk van 2001 dat is geschreven door Salman Rushdie*. Het roept de vraag op of Woede voor Het geschenk is geschreven of dat de Stichting Collectieve Propaganda van het Nederlandse Boek (CPNB) 'slechts' een vertaling heeft uitgegeven. Tot dan toe was het geschenk nog niet verder over de grenzen gekomen dan de bijdrage van wat Vlamingen of zelfs een hele uitgave door Hugo Claus, maar die zijn wel afkomstig uit hetzelfde taalgebied.

Woede wordt op de achterflap in een paar punten bondig beschreven: “Woede is een roman over een oude, diepe liefde die misgelopen is, over een tweede, verknipte hartstocht die gebaseerd is op een misvatting, en over een derde, hartstochtelijke liefde die weleens heel goed zou kunnen uitpakken.” Het boekenweekgeschenk zelf is 2½ keer zo omvangrijk als vrijwel elk ander geschenk van na de Tweede Wereldoorlog.**

Poppenmaker
Met dat citaat van de achterpagina is ook gelijk de hoofdstructuur van het boek verteld. Die loopt van mislopende relatie naar een volgend falen, waarbij de uitbarstingen en irritatie blijven. Een vrouw die hoofdpersoon Solanka terloops aanspreekt kreeg te maken met een veel grotere razernij dan ze verdiende; een vloedgolf die hem zelf schokte. Je moet je tijdens het beschreven leven wel af gaan vragen waar deze uitbarstingen vandaan komen. Of is de oorzaak alleen alleen de stroom aan ergernissen, lawaai van holle vaten en de markt die van het leven is gemaakt. Dat lwaai wordt bovendien gecombineerd met de excentrieke instelling van de voormalige hoogleraar geschiedenis die doceerde aan Cambridge. Malik vestigde zich darna in New York waar hij poppen maakte, elke met een eigen karakter en achtergrond. Londen, vrouw en zoon, liet hij achter, verjaagd door een mes dat hij boven het hoofd van zijn vrouw hield. New York en de Verenigde Staten moeten hem leeg maken en onthechten en daarmee zijn boosheid, angst en pijn verjagen. Die wens zal niet opgaan.

Teugels
Gevoelens van woede komen veel en in tal van vormen in het boek voor, evenals pogingen om ze in toom te houden. Dat tweede bijvoorbeeld door de visualisatie ervan of door de hand van een vrouw op de arm van Malik Solanka. Meestal gaat het om kleine zaken die de kiem ervoor zijn. Woede is een reactie op luidruchtige werkmannen, herrie in het algemeen, vermeende stompzinnigheid bij relaties, platte commerciële beelden en het alomtegenwoordige consumentisme. “Woede is een roman over wat woede kan doen met een mensenleven,” zo vat diezelfde achterflap het boek in een zin samen.

Tegenslag
Het geschenk is zo volgepakt dat er eindeloos veel losse flarden uitgehaald kunnen worden om een bespreking te verlevendigen. Krysztof Waterford-Wajda, Dubdubs genoemd, een jeugdvriend van Solanka, zit met zichzelf in de knoop. Malik vindt dat hij zich niet zo in zelfbeklag moet wentelen. Alles zit hem immers – ondanks zijn ogenschijnlijk kleine brein – mee. Het is een opmerking om later spijt van te krijgen. Niet alleen omdat Dubdubs zelf ook uitgaat dat je het moet doen met de wereld die er is, met alle gebreken en op die filosofie een hele carrierre weet te bouwen, maar ook omdat dit onverstandig is. Tegenslag uitmeten is misschien niet mooi, flitsend, nice en cool, maar er moet toch ruimte voor zijn. Zo niet, dan kan het wel eens misgaan. De reactie op de klagende vriend is in Woede een bungelend draadje, waar je ook een hele roman op zou kunnen enten. Een van de vele losse eindjes.

Nederland
In het boek komen we wat referenties naar Nederland tegen. Zo lezen we de naam van Patrick Kluivert, van Rutger Houwer, Erasmus, straatnamen in new York die verwijzen naar Holland, zoals de Amsterdam Avenue. Bovendien is de poppenmakerij door Solanka begonnen na een bezoek aan het Rijksmuseum en geïnspieerd door de grote poppenhuizen die daar staan. De Nederlandse lezer kon gerust zijn, het kikkerlandje aan de Rijn bestond ook in een boek dat niet door een Nederlander was geschreven. Maar vaker nog komt India aan bod. Engeland en de Verenigde Staten nog veel meer.

Besprekingen
In een recensie van de Engelse uitgave beschrijft Jonathan Cape de overeenkomsten tussen Solanka en Rushdie, maar de recensent stelt ook dat de vulkaan in de protagonist de smaak van het millennium is en in elk mens te vinden kan zijn. In Nederland laat Graa Boomsma zijn pen over het boek gaan. Hij constateert dat Homeros niet toevallig opduikt in Woede. Het noemt het een furieuze roman “over de mechanisering van de mens en de vermenselijking van de mechanisatie die wortelt in de Griekse mythologie.” Hij citeert: “In Athene werden de Furiën beschouwd als de zusters van Aphrodite. Schoonheid en wraakzuchtige toorn ontsproten aan dezelfde bron. Homeros zei het al.” Boomsma geeft in zijn bespreking de lezer veel handvatten om het boek te grijpen.

Boodschap
Woede is een boek dat de lege ziel van de tijd beschrijft en waarin de gebakken lucht als echte taarten wordt uitgestald. Die leegheid moet wel tot verwrongen reacties leiden en daarover gaat dit boek. Evengoed laat Woede zien dat een goede vader zijn waardevol is om gedeukte vermaledijde levens te voorkomen.

Furiën
Mooi geschreven? Vaak, niet altijd. Wel veel informatie over tal van onderwerpen; de ketting van de woede is geregen met een soepelheid die bewonderd moet worden. Het is een boek om te laten bezinken. Als alles handel wordt, verdwijnt er ook veel van waarde. Overvloed is geen rijkdom. De wereld als koopwaar is terecht reden voor een furieus boek. Graa Boomsma noemde het een geschenk aan Nederland. Hij staat niet onterecht stil bij de drie Griekse Furiën, die de versie van de originele taal, het Engels, zijn titel heeft gegeven. De Furiën, ze blijven terugkomen en staan op een gegeven moment zelfs alle drie aan het bed van Solanka. Een van de drie zal haar eigen furieuze idealen volgen en dat dit onverstandig kan zijn, laat het boek ook zien.

Die “Furiën zweefden oven Malik Salonka, boven New York en Amerika, en Krijsten. In de straten beneden schreeuwden het menselijke en onmenselijke verkeer zijn tot razernij gebrachte instemming terug.” Dit citaat volgt op een pagina lange aanklacht tegen de machines die zich boven het hart willen stellen; de overmaat aan gemak; het verlies aan taal; geweld boven dromen; en het uitgeklede leven. Maar een geschenk aan Nederland? Het is duidelijk ook een geschenk aan de grotere wereld, de wereld van wereldtalen. Zouden er veel andere boeken in Nederland zijn die in 2001 in een zin de Dalai Lama naast Donald Trump opvoerden? Een beetje over dijken kijken kan soms vergezichten opleveren: de ruimte van een wereld die groter is dan de polder.

Tapijt
Dat het boek als wollig wordt neergezet is ook te begrijpen; dus geen ketting maar een steeds voller kleed waar je door de draadjes de beelden niet meer ziet. Het is een boek waarin, ondanks drie vertalers, wel eens lange zinnen de weg kwijtraken. Dat is jammer, maar ook helaas.

Bijna een kwart eeuw later kan je het ook zien als een boek over de boze man, met een afwijzende mening over alles. Maar onder al dat stof is toch zichtbaar het te kakken zetten van leven in de leegte, consumeren tot de dood er een einde aan maakt en waarin zelfs levenloosheid een product wordt. Er zijn betoverende vrouwen, en zelfs iets buitenissigs als de smeltende gletsjers komt voor, eigenlijk de hele mikmak. Het is een wereld waar een veelheid aan feiten en indrukken een persoon en het verhaal kleurt. Als je net even anders naar het tapijt kijkt dan zie je de plaatjes wel en als je later weer kijkt zie je mogelijk zelfs een ander beeld. Als je dat niet lukt wacht je een jaar op een novelle van 96 pagina's met een onderwerp van hier, zoals een overzichtelijke doodgelopen relatie in een huis aan de duinen. Bij het beschrijven van het leven in het geruis en herrie van New York is een overzichtelijk borduurwerk als Canto Ostinato misschien minder geschikt dan een woest muzikaal tapijt als Bitches Brew, dat de razernij van de grote wereld laat horen.

Aanslag
In 2022 werd een aanslag op Rushdie gepleegd. Over woede gesproken. Het CPNB besloot destijds het boekenweekgeschenk uit 2001 gratis voor iedereen als e-book beschikbaar te stellen. Woede was weer even een Nederlands boek, zoals het schijnbaar begon.

Noten:
* Het boek werd in 2001 ook uitgegeven in het Engels onder de titel Fury en gepubliceerd door de Londense uitgeverij Jonathan Cape (ISBN 10: 0224061593 / ISBN 13: 9780224061599). Het lijkt niet eerder dan augustus 2001 te zijn geweest en dus bijna een half jaar na het verschijnen tijdens de boekenweek in maart 2001. Het heeft een pagina op salmanrushdie.com zonder een verwijzing naar de Nederlandse uitgave: wel naar de Spaanse vertaling Fúria (er is ook een Italiaanstalige, Furia). Voor zover ik kan vinden is er geen commerciële uitgave van verschenen in het Nederlands.
** Bij Max Pam lees ik (in een nogal provinciaalse bespreking) dat Rushdie het wel op de gebruikelijke omvang willen houden, maar het boek bepaalde los van de schrijver zijn dikte. Inderdaad een luie redenering, zoals Pam schreef. Dat het misschien (ook) bedoeld was als roman voor een andere dan de Nederlandstalige uitgave noemt hij niet.