Hoofdpersoon Ada van de Wetering gaat op zoek naar haar geadopteerde broer (die op zijn 18e zijn spaarboekje leeghaalde en teruggekeerde naar het Caraïbische eiland waar hij vandaan werd geplukt) en naar de geschiedenis van voorvader Jacob, achtereenvolgens door zijn familie verbannen uit Nederland, zeeman, handelaar (in illegale goederen), piraat, en eigenaar van een suikerriet plantage op hetzelfde eiland.
Het eiland in het oosten van de Caraïbische Zee waar Pelican Bay ligt, blijft een onbenoemd
eiland. Tijdens het lezen kan
ik het niet hebben dan ik het niet kan plaatsen. Er wordt Engels
gesproken. Ik laat de Engelstalige eilanden steeds voorbij komen. Er
wordt calypso gezongen. Er wordt betaald met de Oost Caraïbische
dollar, die wordt gebruikt in Antigua en Barbuda, Dominica, Grenada,
Sint Kitts en Nevis, Sint Lucia, en Sint Vincent en de Grenadines.
Het lukt me niet. Misschien is het wel een fantasie eiland (een schrijfster heeft die
mogelijkheid immers).
Nog
een bijzaak (over de hoofdzaken zijn al besprekingen
geschreven): Jacob vertelt aan Henriquez da Silva zoon van een
zwarte vrouw en Joodse zakenman op Curaçao
over de
gele velden in Walcheren waarop het koolzaad bloeit. Het is zelfs minder
dan een zijstraat. Maar het is wel een opmerking die duidelijk maakt hoe moeilijk het genre
van de historische roman is. Sinds wanneer zijn de velden zo geel.
Waar komt de plant vandaan en wanneer is ze geïntroduceerd. Achter
de zin ligt kennis en een geschiedenis. Wiki:
“Vanaf de
zeventiende eeuw wordt er een grotere oppervlakte koolzaad verbouwd
en is koolzaad het belangrijkste oliegewas in Nederland en Noord
Duitsland. In het begin werd de olie vooral in olielampen gebruikt.”
Om de een of ander manier vind ik deze kennis opmerkelijker dan de
uitwerking van de suikerrietpers op de tot slaag gemaakte die er per ongeluk tussen
komt. Dat verhaal zal ook wel kloppen, maar zoek ik niet op.
Je komt er niet onderuit je tijdens het lezen je af te vragen of het boek twintig jaar na het schrijven ervan door de huidige beugel kan. In het verhaal wordt het beangstigende van allemaal zwarte mensen om je heen genoemd, of andersom hoe haar “blank-zijn me geruststelde,” het niet kunnen onderscheiden van gelaatstrekken, omdat je geen bibliotheek hebt in je hoofd om dat als vanzelf te doen. Het onderlinge wedijveren, wie is het minst donker gekleurd, maakt van racisme iets wat breder is dan tussen wit en zwart. Opmerkingen die je niet overal kan noemen, maar die ik wel herken. De visies zijn niet eenduidig. De zich in het aangedane leed wentelende negers (dat woord kan in 2001 nog gebruikt worden) die zo de ander voor de pestzooi in de al lang onafhankelijke koloniën kunnen houden staan tegenover de opmerking: “liever corruptie in vrijheid dan law and order in slavernij.”
“I-den-titeit. Het slapste excuus voor karakterloosheid dat ze de laatste jaren maar al te vaak had gehoord.” Het is een opmerking die bij mij even moet bezinken. Black Lives Matter. Die zwarte levens gaan om identiteit. Een gezamenlijke identiteit waarvan een een deel op een continent aan de andere kant van de oceaan ligt. Die verplaatsing was een winstgedreven misdaad die nooit is rechtgezet. BLM is echter geen wentelen in zieligheid, maar opstaan tegen onrecht en zo is identiteit niet slap maar een daad van kracht. Dergelijk verzet kan niet zonder analyse waar de huidige positie vandaan komt. Identiteit is geen als een anker vastliggend gegeven, maar bestaat in geleefde levens, laag voor laag gestapelde afkomst en positie.
Op een van de ezelsoorpagina's staat dat de achterkleinkinderen van de tot slaaf gemaakten onbewust de slachtoffer positie nooit verlaten, terwijl de daders al lang dood zijn. Zelfs dat onbewust wordt in twijfel getrokken. De bevolking kiest voor die positie en de de pacifistische humanisten die willen helpen zijn neerbuigend en op sensatie belust. Twee partijen in een alinea neergesabeld. Op zo'n moment duikt Grenada in mijn hoofd op, mariniers op Curaçao, embargo tegen Cuba, de positie van Puerto Rico in de VS, de steun aan Papa Doc etc. Noordervliet schrijft over de Caraïben als een schrijver over Iran die Mossadeq weglaat. Sterker nog die ook de steun aan de Sjah niet noemt.
Het
boek zit ook zonder deze zoektocht naar verantwoordelijkheid voor de
huidige situatie boordevol waardevolle observaties, beelden en visies. De vraag hoe oordeel je over het verleden is een centrale vraag. De geliefde van Jacob komt om het leven,
haar hals afgesneden haar zwangere buik opengereten. Volgens de
eilandbewoners was hij de dader. Indertijd kreeg de zwarte als vanzelf de schuld. Brieven en overleveringen
scheppen geen duidelijkheid wie de dader was. Hoewel het boek als een
detective begint met dit misdrijf en je oplossing verwacht,
onderstreept het dat moraal veranderd met de tijd. Verschillende
mogelijkheden worden genoemd, maar een keuze kan niet gemaakt
worden.
De lezer belandt op stille stranden met red snappers op de barbeque. Hij ziet de
mango's als groene tranen aan de bomen hangen. Leeft tijdelijk in een
vervallen pension met uitzicht op zee. Maar gaat ook op stap in ruige wijken. Hoe langer ik lees des te minder
voel ik de behoefte te weten op welk eiland dit alles speelt. Het verhaal
sleept me mee. Zou ik met de verantwoording aan het eind van het boek
zijn begonnen, dan had ik geweten dat het eiland geconstrueerd was uit
verschillende eilanden. Het had vast rustiger gelezen, maar ik had
niet zo in mijn hoofd gegraven naar beelden uit mijn eigen rondreis
door het gebied. Het is maar een van de redenen dat ik genoten heb van het
boek. Het cement van het verhaal
zijn de mensen, visies op hun handelen, onafhankelijkheid en liefdes en die mortel is goed gemengd.
***
Het verhaal speelt zich af aan het eind van de 18e eeuw aan de grens met Kazachstan. Er is in de eerste plaats de hoofdpersoon, wiens vader driehonderd lijfeigenen had, de luitenant Grinjow. Verder zijn er een aantrekkelijke dochter, kozakken, verwikkelingen in de huiselijke sfeer, een aanval op het Russische rijk, verraad, en ja, zelfs een duel. De ingrediënten worden smakelijk opgediend, en zelfs het moralisme en de zoete liefde gaat niet vervelen.
De hoofdpersoon levert soms commentaar op de tekst. Hij zegt bijvoorbeeld dat hij de oorlogshandelingen bij de belegering van Orenburg weglaat, omdat het boek een familiekroniek is. De kruitdampen mogen er nauwelijks in voorkomen, het is toch een verhaal dat best door kan gaan voor een avonturenroman over de twijfelende Russische officier en de leider van de boerenopstanden Poegatsjov binnen het Russische rijk van Catherina de Grote. Poesjkin deed volgens de inleiding lange tijd onderzoek naar Poegatsjov. Het bestuderen van dit onderwerp paste in zijn visie dat willekeur en onderdrukking het volk tot het uiterste drijven.
Chroniqueur Grinjov noemt en passant Tsaar Alexander een verlicht vorst, aangezien hij de gebruikelijke foltering van gevangen afschafte en verantwoordelijk was “voor de snelle loop van de verlichting en de verbreiding van de beginselen der menslievendheid.” Uit de inleiding wordt duidelijk dat Poesjkin niet vrij was om te schrijven wat hij wilde. Hij leefde aan het hof in Petersburg om daar door de Tsaar Nicholas (de opvolger van Alexander I) zelf te kunnen worden gecensureerd.
Grinjov
heeft een dubbele positie. Hij was van adel, maar valt voor een
meisje van eenvoudige komaf. Hij schaamt zich achteraf voor het de
mantel uitvegen van de hem toegewezen knecht. Hij krijgt zelfs een
band met Poegatsjow, die je openhartig of zelfs voorzichtig een vriendschap kan noemen. Het boek ademt een
sfeer van verandering, zoals het breken met adel en horigheid.
De recensent van de IJmuider Courant had dat in 1950 niet kunnen vermoeden. Hij vond de vertaler destijds onbekwaam, maar haalde zelf wel zonder bronvermelding veel van zijn informatie uit het interessante voorwoord bij de uitgave. Dat het Nederlands vaak houterig is, heeft mijn leesplezier niet bedorven.
The white book van Han Kang
stond al een tijdje op mijn verlanglijstje. De Koreaanse schrijft met
klem en openheid over het leven. Dit boek uit 2016 is haar laatste boek tot nu toe.
Haar voorgaande Human Acts is een
van de mooiste boeken die ik vorig jaar las. The White book heeft
een eigen karakter.Het is een tere zoektocht naar de banden tussen de vertelster en haar al een paar uur na de geboorte, op het Koreaanse platteland, overleden oudere zus. Het verhaal wordt verteld in korte fragmenten; soms bijna als poëzie. Ook als het verhalend is zo geschreven dat je als vanzelf langzamer gaat lezen.
Het leven van de gestorven zus wordt opgetrokken op het fundament van wat er was, de paar uur dat ze leefde, zoals de huizen van Warschau weer opgebouwd zijn op de weinige resten die er na de oorlog nog waren. De – door De vegetariër bekende – schrijfster verblijft in de Poolse hoofdstad als ze het boek schrijft.
Er is meer Europa in The White Book, zoals een eiland boven het vaste land van Noorwegen dat in het hoofdstuk Witte nachten bespiegelingen opwekt over leven tussen donkere en lichte dagen; tussen oude en nieuwe pijn; over momenten met herinneringen uit het verleden, en met herinneringen in de toekomst, maar die laatste kan de geest nog niet zien.
De roman begint met een lijst witte voorwerpen, van inbakerdoeken,
via zout, sneeuw, ijs, de maan naar een lijkwade. De eerste in de
lijst werd de laatste. De yulan moet ik opzoeken om te weten
dat het magnolia is. Die lijst met witte dingen leest als een
onvolledige inhoudsopgave. Want er is ook de witte deur, de wit
geschilderde wanden van een nieuw appartement die er nog niet bij staan.
Er zijn ook de suikerklontjes, waar de vertelster als kind aan
knabbelde en ze zachtjes opzoog. Ze houdt niet meer van zoet, maar de
klontjes roepen nog steeds het fijne gevoel op als eerder. “Er
zijn bepaalde herinneringen die geen geweld worden aangedaan door de
tijd. En niet door pijn. Het is niet waar dat alles wordt gekleurd
door tijd en lijden. Het is niet waar dat ze alles tot puin laten
vervallen.”* Het zijn zinnen die je als vanzelf naar mooie
vroege herinneringen doen zoeken.
Als de vrouw achter haar opgeruimde bureau zit, valt alles van haar
af. Ze kan zich zelfs niet meer voorstellen dat ze iemand was
waarvoor de enige troost was dat eeuwigheid onmogelijk is. De oudere
zus kan niet ontkent worden en is een deel van haar leven. Ze ziet
door haar ogen nog meer wit: de gletsjers, de witte berken in het bos
en de stofdeeltjes in het zonlicht.
Als illustraties zijn er verstilde
filmbeelden
door Choi Hun-yihuk met voorwerpen en silhouetten die ondanks hun
grijstinten, de witheid en rust van het boek kracht bijzetten. Er
zijn veel witte pagina's onderweg door het verhaal en aan het eind
alsof je zelf nog ruimte krijgt. De vertraagde lezer wordt gestuurd
om het (ook het eigen) kleine leven aandachtig te bekijken.
Het boek is een pleidooi jezelf niet voor de gek te houden, om het leven in het gezicht te zien, en stil te staan bij wie je omgaven. Een zelfhulp roman, één uit velen? Nee daarvoor is de tekst te fijnzinnig.
* Eigen vertaling uit het Engels. Er is ook een vertaalde versie: Wit.
De
legende van de berg Ararat door Yaşar Kemal († 2015) leest als een sprookje met een liefdespaar: de adelijke
Gülbahar en Ahmet, de herder van de welbekende berg Ararat. Die berg staat zoals de titel al aangeeft letterlijk en figuurlijk in het middelpunt van de legende. De 5.000 meter hoge vulkaan ligt in het Koerdische deel van Turkije tegen de grens met Iran en Armenië aan. Kemal was een Koerdisch schrijver.
Het verhaal toont de koppige houding van de heerser, de pasja Mahmut Khan. De Osmaan is knap van uiterlijk “en wanneer hij Koerdisch sprak, was het alsof hij nog knapper, hartelijker, warmer was.” Hij was echter ook uitzonderlijk wreed en daarvan staan je-haren-rijzen-ten-berge voorbeelden in de legende.
Het is echter vooral een verhaal over de worsteling met de traditie. Allereerst omdat de pasja de wetten van de traditie in de wind slaat, hij ziet zichzelf als maat der dingen. Maar het gaat ook over de traditie die de liefde in de weg staat. Gülbahar komt tegen dat deel er van in opstand. Of over de traditie juist als beschermer van de liefde, waar een paar dat samen wil leven bescherming krijgt als het dreigt (door de familie) uitelkaar getrokken te worden.
De traditie is anderzijds weer zo normerend dat ze uiteindelijk als een steen is die de schone liefde laat verdrinken. Die knellende banden spelen een rol tot op de laatste pagina van het boek. Maar het verhaal laat dus ook zien dat traditie zijn waardevolle kanten heeft.
***
Reizen
Het
begint in 1752 in het dorp Rohatyn, dat tegenwoordig in de
Oekraïne ligt. Er gebeurt wat ik ook al uit een ander boek van deze
Poolse schrijfster ken: het verplaatst je met wat pennenstreken van
je eigen kussen naar elders. In dit geval is dat de woonstede van de
Joodse familie Szor; een doolhof met kamers, passages, ruimten,
gangen, schuttingen en een tuintje met het weinig ruimte nodig hebbende kaasjeskruid.
Het boek blijft je verplaatsen: over zeven
grenzen, door vijf talen en langs drie grote religies. Die reis is
gemaakt voor: Wijzen pro Memorie; Polen ter Reflectie; Leken ter
Lering; en de Melancholici tot Vermaak, zo vermeldt de achterflap. De
reis eindigt (los van het nawoord) aan het eind van de 18e
eeuw in het Oostenrijkse Offenbach. Het laat je soms naar adem happen
om het bij te benen. Het laat de samenhang zien tussen een deel van
de wereld tussen Warschau in het Noorden en Izmir (Smyrna) in het
zuiden.
Maar de grootste verplaatsing van allemaal is die naar de religieuze
sekte rond de charismatische Jacob Frank en zijn rechtgelovigen. Die
sekte wordt omgeven door een katholieke kerk die het voor het zeggen
heeft, een samenleving waar geweld de gewoonste zaak van de wereld
is, bijgeloof aan de orde van de dag en oorlog dreigt of
daadwerkelijk woedt als de Russen binnenvallen. Frank zou de derde
messias zijn, een komst noodzakelijk om Gods vrijheid op aarde te
brengen, een vrijheid waar het verschil tussen man en vrouw, tussen
nacht en dag, en de behoefte aan eten en drinken zal verdwijnen, en
de Thora zal zichzelf omgekeerd herschrijven. Hoe
idioot de woorden van Jacob ook zijn, ze worden door zijn vele
volgelingen voor waarheid aangenomen. Ze laten zich christelijk dopen,
omdat ze ook door deze fase heen moeten. Niets is voor eeuwig, ook
het leven van de Heer niet. Aan het eind van zijn leven raken
jongeren snel afgeleid als ze zijn onbegrijpelijke woorden horen. Dat
is dan weer geruststellend.
Rommel la
Een
afgeranselde en voor dood achter gelaten Christelijke boer wordt
gered door de orthodoxe Joodse familie Szor. Een pater raakt bevriend met
een wereldlijk dichtster. Een adellijke dame heeft de broek aan en
haar man slikt dat voor zoete koek. De mensen zijn niet wat ze
volgens de schema's zouden moeten zijn. Sympathie en antipathie gaan
hand in hand. Het is een cliché dat de mens een vat vol
ongerijmdheden is, maar moeilijker is het dit in een roman zo op te
schrijven zonder dat de lezer afhaakt. Het is is een van de kunsten
die de Poolse schrijfster beheerst. Dat is een waardevolle kwaliteit,
want de mens is minder eenduidig en vaak ook minder mooi dan hij zelf
wel zou willen. Chaos is voor mensen altijd vertrouwd en veilig
geweest, schrijft ze, en onderstreept deze ongerijmdheid – want is
orde en netheid niet het ideaal – met de metafoor van de eigen
rommel la.
Ze schrijft zoals ze ook in het
vorige boek wat ik van haar las
deed. Ze veroorzaakt sympathie met mensen waarvoor je die in het
dagelijks leven niet zo vanzelf op zou kunnen brengen. Andersom kan
ook. De Bisschop die na gevangenschap in Siberië terugkeert, krijgt
een schop na. Ze zeggen dat mensen “wier
eigendunk zo hoog is dat zij hierdoor volledig verblind raken en
overal om zich heen uitsluitend zichzelf zien. En de overtuiging van
de eigen belangrijkheid ontneemt hun het gezond verstand en het
vermogen te oordelen.”
Tokarczuk is de sporen van de werkelijke Heer, Jacob Frank, nagegaan en heeft in het boek illustraties opgenomen die bij deze speurtocht bovenkwamen. Waar de charismatische man ook belandt hij lijkt er voordeel uit te halen. Als het de gevangenis voor hem wordt dan is dat de appel waar hij doorheen moet bijten om dichter bij de verlossing te komen. Ondertussen verwekt hij een schare aan kinderen bij vrouwen die hem volgen. Hij bepaalt met ongenaakbare keuzes wie het in zijn gevolg met wie doet.
Grauwe werkelijkheid
Je leest over een grauwe werkelijkheid uit een ver verleden. Maar het
boek heeft ook zijn betekenis in het heden. Als een Joodse en
Christen met elkaar trouwen dan wordt overwogen dat je zo op het oog
geen verschil ziet, maar dat er een niet te dempen afgrond tussen hen
was. Die frictie bestaat nog steeds; verschillen tussen religies en
levensvisies worden nog steeds uitvergroot.
Er worden
strafzaken van de inquisitie beschreven, zoals een proces tegen de
hele groep rond Jacob Frank. Waar de clerus veroordeeld, na wat een
oprecht proces lijkt, niet vanwege misdaden, maar omdat dit is wat de
samenleving verwacht. Volkse antisemitische mythen, zoals het bakken
van matses met Christenbloed worden weliswaar door de Paus naar het
rijk der fabelen verwezen, maar toch wordt een 'dader' veroordeeld.
Zo komt de echte dader van een moord ermee weg, omdat die handig
gebruik maakt van het antisemitisme om zijn schuld in de schoot van
een ander te leggen. Het misdadig manipuleren met gevoeligheden is
van alle tijden en niet perse iets van een politieke klasse waar me
nu mee te kampen hebben.
In de lucht
Wat in het boek de hele tijd boven de markt hangt is de verlichting,
die ver weg lijkt maar met Rudolf en Getrude Ascherbach die er over
spreken en schrijven in een zijlijn van het boek.
Gertrude begint als rechtgelovige en jeugdig bedgenote van De Heer. Haar
veranderde bijrol levert een sprankje hoop tegen de waanzin in. Rudolf zou als
arts ondanks zijn idealen niet dogmatisch zijn in zijn wetenschappelijke
benadering, maar als remedie voor een vrouw die de weg kwijt is
haar adviseren de toekomst te laten voorspellen om zo weer greep op
haar leven te krijgen. Met het personage Jenta die alles bekijkt en
door een ingeslikte amulet, waarop een tekst om haar dood uit te
stellen, niet echt dood wil gaan in de grot waar ze ligt, en deze
zonder veroordeling prominent plaats te geven in het boek en andere
bijgelovigheid in soorten en maten, laat ruimte voor ook die kijk
op de wereld.
Los van tochten van Noordoost Europa tot in
Turkije tekent het boek grote ontwikkelingen binnen de Europese
geschiedenis. Dat ik me moeilijk kan verliezen in de wereld die wordt
geschetst – alleen soms, bij bepaalde personen en situaties – is
omdat ik misschien wel niet wil dat alles doordringt wat ik lees.
Boeren worden om het minste doodgeslagen of gemarteld, Joden
getreiterd en Jacob Frank gebruikt zijn macht voor seksueel misbruik
(iets wat vaker voorkomt bij sektes). Het boek is een uitstekend
medicijn voor de zwartkijkers die denken dat ze tegenwoordig in de
meest kwalijke tijden ooit leven. Al was het alleen maar om de pest
die als een verschrikking rondwaart, zonder dat er veel aan kan
worden gedaan, dat we ons kunnen realiseren in tijden te leven waar
ongemakken relatief gering zijn.
Het boek is groot, zwaar en dik, toch is er buiten de beschreven pagina's nog veel wat niet opgeschreven is, maar in het wit tussen de regels rondwaart. Er is tijdens het leven het besef – dat soms als een verstikkende deken neerploft – dat het ergste nog moet komen: net voor onze huidige tijd. Helaas is dit niet vergezocht. Het hoofd van de historische Jacob Frank is opgegraven en opgemeten om de inferioriteit van de Joden mee te staven.
Paginanummering
De eerste genummerde pagina is bladzijde 909. De laatste heeft nummer 2. Deze omgekeerde paginanummering is een eerbetoon aan de in het Hebreeuws geschreven boeken en ook een herinnering aan het feit dat elke volgorde een kwestie van gewenning is, zo staat in de bibliografische aantekeningen. Het voelt inderdaad wat onwennig om nummering terug te lezen en niet vooruit, maar voor het verhaal maakt het geen verschil. Je kan je afvragen of van achter in een boek naar voor lezen dat wel zou doen. Je stuit dan nog meer op ingesleten leeshandelingen.
Het verhaal leest als in een ver verleden. Het linken naar het heden, zorgt dat het verontrust.
Ik lees met moeite, maar wel graag. Het voordeel van een boek is dat als je er in zit dat relatief lang duurt. Dat maakt het makkelijker leesbaar dan losse artikelen. Vanaf 31 januari 2018, zet ik kort (het moet het lezen zelf niet in de weg staan) op een rijtje wat ik las. Want ook bij het onthouden kan ik wel wat steun gebruiken. De omslag is gelijk aan die van de uitgave die ik las.
1 opmerking:
Han Kang, mooi!
Een reactie posten