De kwaal is besmettelijk. Mensen die de man tegenkwam en de patiënten van de oogarts die hij bezocht, treft de ziekte ook. De oogarts zelf ziet tijdens het zoeken naar de achtergronden van de aandoening opeens zijn medische handboeken niet meer. Uit de groep rondom deze oogartsenpraktijk komen de personages die het uitgebreidst in De stad beschreven worden. Ze ontmoeten elkaar in een leegstaande psychiatrische instelling waar ze in quarantaine moeten en ze worden bewaakt door militairen. De extreme uitsluiting zou niet helpen om de ziekte in te dammen.
De zinnen van de dialogen en zinnen die deze omringen worden niet afgesloten met een punt, maar met een komma. Het leest anders, wat lastiger, maar niet erg storend, wel opvallend. Hiermee wordt een schrijfgewoonte doorbroken en dat dwingt je te denken over het waarom daarvan. Spreken blinden zo met elkaar als een gezichtsuitdrukking niet de punt aan het eind van een woordenstroom onderstreept als de spreker uitgesproken is? Voor blinden is er de stilte die de ruimte geeft waarin de volgende met een zin begint. Staat die komma daarvoor? Waardoor je hier als lezer ook even net wat beter op moet letten? Of is het toch 'tergende interpunctie', zoals een ziekenhuis directeur meende die zijn relatie met het boek beschreef?
In
het begin worden mogelijk besmette personen en blinden uit elkaar gehouden en
verdeeld over de twee kanten van het complex. Cynisch wordt van te
voren al vastgesteld dat voor het handhaven van die scheiding geen
personeel nodig is: zij die nog wel kunnen zien, zullen de blinden
stante pede buiten zetten vanwege eigenbelang. Als er echter steeds meer geïnterneerden
bijkomen dan is de druk op de ruimte zo groot dat dit onderscheid
toch wegvalt.
Iedere dag worden de harteloze regels door een
intercom aan de als melaatsen opgesloten mensen doorgegeven. Mocht de
strengheid daarvan niet duidelijk zijn, dan wordt dit wel duidelijk
uit het schietgrage gedrag van sommige militairen. “Als
dit nog een tijd is dat soldaten verantwoording moeten afleggen voor
de kogels die ze afvuren, zullen deze hier durven zweren dat ze
hebben gehandeld uit noodweer en ter bescherming van ongewapende
maten (…),” zo
meent de vertelstem op de achtergrond na het door de tralies afknallen van
bijna twintig blinden.
Een kolonel vindt dat een dode blinde
geen besmettelijke blinde meer is. Opgeruimd staat netjes. Als hij zelf blind wordt, is het
de vraag of hij nog steeds die visie heeft, maar aangezien hij in
een opvang van de krijgsmacht verdwijnt, raakt hij en het antwoord daarop buiten zicht. Er is ook een sergeant die probeert de soldaten wat te
temperen die uit angst of klootzakkerij willen schieten op de
blinden. Wonderwel slaagt hij daar in.
Al op een kwart begin je
te denken wat kan er nog meer geschreven worden over deze situatie.
Saramago schrijft echter nog een paar honderd pagina's door zonder dat het
langdradig wordt. Hij leeft zich in: in de blinden; in mensen in een
uitzichtloze situatie; in opgesloten zieken die proberen hun eigen
hachje te redden; in hen die organisatie in de wandorde willen
brengen, terwijl vrijwel allen niets kunnen zien en het onderkomen
smerig, slecht ingedeeld en te klein is; en in lafaards, egoïsten en in hen die zich daaartegen gaan verdedigen, desnoods met geweld.
Bovendien
als er meer blinden opgesloten worden, meer dan in de ruimte passen,
vervuilt het hele complex in extreme mate en zijn er ook mensen die
hun eigen positie versterken ten kosten van het voedsel van anderen,
die vrouwen seksueel misbruiken en op andere manieren gewelddadig naar hun mede
gedetineerden optreden. Het opsluiten is overheidsbeleid, het grof
bewaken een militaire opdracht, maar in de onmenselijkte situatie komt de
grootste bedreiging van binnen. De berichten door de intercom maakten
al duidelijk dat er niet door de militairen zou worden
ingegrepen mocht het mis gaan. Die verantwoordelijkheid ligt bij de
geïnterneerden zelf.
Ook buiten de gevangenis raakt de
samenleving (zonder de mensen om het werk te doen) voorzieningen kwijt
en wankelt ze vervuild en ordeloos naar het einde. Winkels,
waterleiding, eigendomsrechten, alles is ingestort waarop de mens
zijn leven bouwde. De blinde mens is niet meer in staat de complexe
maatschappij te laten functioneren.
Op
een plein staan groepen mensen te luisteren naar sprekers die oreren
over allerlei redenen, spookverhalen en complotten die de oorzaak voor
de – wetenschappelijk en geneeskundig onverklaarbare – ramp zijn. Niet ver daarvandaan staan op een ander plein gelijkvormige groepen die
luisteren naar sprekers die economische, sociale en politieke
achtergronden schetsen. De onderwerpen van die toespraken komen in de
gegeven situatie weinig praktisch over. Maar de vrouw van de oogarts
merkt wel op dat het hier op dit tweede plein om organisatie gaat. Ze vraagt haar man:
“En
hoe kan een maatschappij van blinden zich organiseren om te leven?”
Hij in een cirkelredenering: “Door zich te organiseren, je organiseren is in zekere zin ogen
hebben.”
Veel recensies stellen dat Saramago weinig fiducie heeft in de
maatschappij en de mensheid. Hij schildert de schaduwzijdes waar hij die ziet, maar wel voorzien van lichte streken, juist om de blik anders te richten. Zonder organisatie gaat het lichaam
dood, meent de arts uit de roman dan ook.
De stad is
een distopische roman.
De woorden distopie en distopisch waren destijds nog niet zo gangbaar
en kwamen pas vanaf een kleine vijftien jaar geleden in zwang en het
enthousiasme ervoor kreeg nog meer de wind in de zeilen tijdens de
pandemie. Hier is het een methode om te onderzoeken hoe mensen zich
gedragen in omstandigheden die alles op losse schroeven zetten. Daaronder mensen als de vrouw van de oogarts, die blijft
herhalen: “Als
we niet helemaal als mensen kunnen leven, laten we dan tenminste
alles doen om niet helemaal als beesten te leven.”
Haar man merkte op: “Ik
denk dat we niet blind zijn geworden, ik denk dat we blind zijn,
Blinden die zien, Blinden die ziende niet zien.”
En dat sluit dan weer aan op het motto van het boek: “Wie
ogen heeft, die kijke. Wie zien kan, neme waar.”
(Se
podes olhar, vê. Se podes ver, repara.)
De melkwitte blindheid, lijkt meer dan een medisch gebrek. Ze staat ook als beeldspraak voor het niet zien door mensen, zelfs niet met de ogen
open. Of ze staat bijvoorbeeld voor het leven in een wereld waar
geen hoop meer is. Er komen verschillende metaforische betekenissen van de blindheid voorbij (de
originele Portugese titel was niet voor niets, Ensaio
sobre a Cegueira
- Essay aangaande blindheid). “Het
is maar al te waar dat hij die niet wil zien de ergste blinde is,”
zegt de vrouw van de oogarts.
“Saramago
is een expliciet politiek geëngageerde schrijver, die er niet voor
terugschrikt de samenleving te confronteren met lastige vraagstukken
en die van mening is dat met name intellectuelen een
verantwoordelijkheid hebben jegens de samenleving,”
merkte Paulo
de Medeiros op die dit boek behandelde tijdens zijn oratie
als hoogleraar Portugese Taal en Cultuur aan de Universiteit van Utrecht .
De Medeiros wijst er ook op dat in de
roman het vermogen lief te hebben als hoofdkenmerk van de mens wordt
verbeeld. En liefde is niet bezitten maar delen. Zelfs je geliefde
als het zo loopt en die dat wenst.
Intussen
verwerkt Saramago ook nog een visie op de rol van de schrijver, de
functie van de literatuur en op de schoonheid van kunst. Terloops
komen figuren uit de taal voorbij, waar zien, kijken
e.d. een hoofdrol speelt en die we ongemerkt in onze taal gebruiken.
Zelfs blinden doen dat nog.
Wij trekken
als lezers op met een persoon die nog wel kan zien en daardoor
beelden kan leveren aan de groep waar zij toe behoort en daarmee aan de lezer
van De
stad; soms
krijgt die laatste zelfs de gruwelen voorgezet die aan haar fictieve medestanders worden verzwegen.
Los van het verhaal kom je regelmatig mooie zinnen tegen, zoals: “De deurklink is de uitgestoken hand van een huis,” en dat is hij zeker voor blinden. Uiteindelijk is de roman een pleidooi voor een wereld van zienden in brede zin. De wereld is in De stad ingrijpend veranderd door wat ze meemaakte, maar ze is er nog. Kijk maar!
Geen opmerkingen:
Een reactie posten