De gelaagde oorlog in Oekraïne en de botsing van grootmachten

De gelaagde oorlog in Oekraïne en de botsing van grootmachten door Guido van Leemput beschrijft de oorlog in Oekraïne als een waarin zeven verschillende oorlogen samenkomen, van een burgeroorlog in Oekraine, de imperialistische inval van Rusland, tot de oorlog in Syrië. Deze laatste noemt de schrijver een zijtoneel van de oorlog in Oekraine zelf. Dit ontvlechten van verschillende strijdtonelen is noodzakelijk om de oorlog te begrijpen en te zoeken naar een einde ervan, dus naar een eveneens gelaagde oplossing. De publicatie bestrijkt de periode tot en met maart 2023.

Dit boek – in reader vorm – is niet uitgegeven om uitsluitend kennis over het conflict te geven. Het is geschreven om te zoeken naar hoe om te gaan met de “clash of imperialisms in tijden van klimaatverandering” en op te komen voor vrede ontwikkeling en internationale solidariteit. Want de schrijver ziet een nog veel groter zijtoneel bij deze oorlog, daar waar miljarden mensen leven die worden getroffen door de oorlog in Oost-Europa. De eerste slachtoffers zijn vanzelfsprekend de mensen in Oekraïne, maar daarbij blijft het niet, want het is een internationaal conflict met internationale gevolgen zoals honger, hoge energieprijzen en schaarste. Internationaal is de oorlog ook door de betrokkenheid van andere landen, bijvoorbeeld door militaire hulp, zoals wapenleveranties.*

Vredespolitiek
We zien dat het conflict in de breedte (een steeds groter deel van de wereld raakt betrokken) en diepte (steeds ernstiger vormen van geweld) escaleert. De gevolgen worden kortom steeds omvangrijker en het is zaak de oorlog te stoppen om erger te voorkomen.

Zo'n onafhankelijke vredespolitiek is noodzakelijk. Er is het gevaar van een nucleaire escalatie en door de klimaatcrisis kan de planeet zich geen oorlog veroorloven, zo haalt de schrijver het uit Vlaanderen afkomstige boek Oorlogskoorts aan, maar er is een veelheid aan bronnen die hier op wijst. CNN stelt ronduit dat de oorlog de klimaataanpak schaadt. Om hier weerwerk te leveren is een wereldwijde vredesbeweging nodig die over grootmacht-tegenstellingen heen zou stappen, aldus Van Leemput. Hij gebruikt in dit deel van zijn betoog de woorden van Edward Thompsom die meer dan 40 jaar jaar geleden eenzelfde stellingname betrok met betrekking tot de atoombewapening, waardoor de gevolgen van de machtspolitieke koers boven de imperialistische tegenstellingen uitgegroeide. Er is een wereldwijd algemeen belang die koers te stoppen, zo stelde Thompson in 1980 in Notes on extremism. Ook door de klimaatcrisis botsen de belangen van Staten steeds meer met de belangen en veiligheid van burgers wereldwijd. Bovendien komen beide ontwikkelingen nu samen.

Bevrijdingsoorlog
Daarna krijg de linkse Oekraïense socioloog Volodymyr Isjtsjenko het woord. Deze pleit voor een Oekraïens verzet dat niet slechts nationalistische en identiteitsuitgangspunten hanteert, maar een linkse of socialistische sociaaleconomische politiek voorstaat. Anti-Ruslandpropaganda en anticommunistische identiteitspolitiek maakt het alleen maar moeilijker om een universeel perspectief voor Oekraïne te schetsen. Het zou zijn bevrijdingsoorlog moeten koppelen aan een antikapitalisme. Want in het Zuiden zijn na de oorlog in vooral Irak nogal wat landen die niet staan te springen om samen met de Westerse wereld op te trekken. Met een dergelijke aanpak zou Oekraïne het zich van oorlog kerende of afwachtende Zuiden juist kunnen inspireren. (Het arme Oekraïne zelf wordt wel geschetst als het meest noordelijke land van het mondiale zuiden.)
Het boek biedt met het opvoeren van deze linkse denkers visies die je elders niet snel treft. Het begrip gelaagde oorlog kwam overigens van Susan Watkins die dit een jaar geleden formuleerde en vijf verschillende oorlogen zag.

Vragen en onderhandelingen
De auteur beschrijft ook de aanloop naar de oorlog. Wat gebeurde met het Minsk II akkoord? Wat beweerde Poetin in juli 2022? Wat was de positie van Russische en Oekraïense oligarchen? Hoe bereid was de NAVO Oekraïne binnen te halen en waarom? Wat zijn de oorlogsdoelen van Rusland en de NAVO? Waarom wordt het westerse imperialisme waar Kiev van afhankelijk is door linkse organsiaties als Sotsialny Roech niet geproblematiseerd? En meer vragen en ook de uitwerkingen daarvan. Dat het einde van de aanval op Kiev kwam door Oekraïens verzet op de route en tegen het innemen van de luchthaven wist ik nog. Dat er sprake was van onderhandelingen met Turkije waarin terugtrekken van de Russische troepen bij Kiev deel was, was ik vergeten. De schrijver staat ook uitgebreid stil bij de onderhandelingen tussen Poetin en Zelensky in Februari 2022. De ex-premier van Israël, Naftali Bennett beoordeelt het als een fout dat het Westen deze onderhandelingen afraadde. Rusland zou zich terugtrekken en Oekraïne zou een neutrale positie innemen (p. 52). Het kwam er niet van.

Een overzichtelijk boek als dit brengt veel van de verwikkelingen terug.

Sancties
De schrijver staat ook stil bij sancties: “Een serieuze linkse buitenlandse politiek die de problemen van oorlog en ongelijkheid in de eenentwintigste eeuw verwerpt, moet dit gedateerde instrument verwerpen en eraan voorbijgaan. Mulder wijst erop dat Rusland al sinds 2014 onder sancties leeft, zonder politiek resultaat,” zo citeert hij Nicolas Mulder, de auteur van The Economic Weapon: The Rise of Sanctions as a Tool of Modern War. Ze werken niet en ze treffen de verkeerde personen. De sancties jagen de bevolking in het gesanctioneerde land vervolgens wel in armen van het regime dat erdoor verzwakt moet worden. Geen succesnummer dus. Het begrip sanctie is wel een containerbegrip, lijkt mij. Je kan van alles sanctioneren. Je hebt echter items die de bevolking treffen als ze gestopt worden, maar bijvoorbeeld ook sancties op strategische goederen voor militair gebruik die ik niet onder de afwijzing van Mulder zou willen laten vallen.

Het Westen is het grotendeels eens, maar in het mondiale zuiden wordt het Westen juist gewantrouwd, ook niet optimaal in een sanctiebeleid; de sluiproutes liggen voor het grijpen. Een sanctiebeleid komt er bij voorbaat met steun van de bevolking van het getroffen land, maar komt altijd als maatwerk (sommige strategische goederen kunnen een belangrijke civiele functie hebben. Velen zullen zich de stop op coiffeuses** naar Irak nog herinneren, met vreselijke effect). De verhoging van de olieprijzen zijn ook een gevolg van het sanctiebeleid en wie er geen last van heeft is juist Rusland. De prijzen zijn omhoog gegaan en er zijn nieuwe afnemers voor de olie gekomen. Wederom het is geen succesvol of zelfs onproductief beleid. Berichten dat het militaire sanctiebeleid niet werkt duiken even vaak op als voorbeelden van dat het wel zou werken.

Kernwapens
Het verbaast allerminst dat de schrijver met bijna een halve eeuw staat van dienst in vredesbeweging en linkse politiek ook de kernwapens en bewapeningsakkoorden opvoert. De gouden eeuw van wapencontrole wordt steeds verder verlaten, signaleert hij onderbouwt met een lijst met welk verdrag wanneer. Dit terwijl we tot vandaag de positieve resultaten ervan nog kunnen zien, maar die verdampen wel. De doomsday clock van de Atomic Scientists staat nu op 90 seconden voor twaalf. Dichter bij een nucleaire catastrofe zijn we nog niet geweest, aldus deze vermaarde atoomdeskundigen. De schrijver pleit dan ook voor het verwijderen van alle kernwapens in Europa. Dat zou tevens een opmaat voor onderhandelen over een oplossing voor Oekraïne kunnen zijn.

Helder overzicht
De gelaagde maatregelen tegen de oorlog aan het slot van het boek hebben als eerste stap een staakt-het-vuren. De schrijver herhaalt nog maar eens: dat is geen capitulatie, maar een begin om te kunnen onderhandelen. Maar hij komt ook met een achttal voorstellen om de veiligheid in de wereld te vergroten van politiek om atoomcatastrofes te voorkomen, via voedsel en energiebeleid, erkenning van de G20 naar het versterken van de ontwapeningsgedachte. Het draait hier duidelijk om een mondiaal vredesperspectief.

Het boek is informatief, zakelijk en beknopt. Het is overzichtelijke qua indeling en vormgeving met kaarten en met een duidelijke tijdlijn. Het is jammer dat er niet net wat meer tijd was voor redactie, waardoor typefouten zouden zijn verwijderd. De gelaagde oorlog lijkt geschreven alsof de schrijver voor hemzelf zaken op een rij zet met een ook voor derden mooi resultaat. Of je het eens bent met Van Leemput of niet, alle lezers kunnen hun voordeel doen met het heldere overzicht dat hij biedt. In deze korte bespreking is er slechts hier en daar wat uit de publicatie aangestipt. De hele uitgave is in pdf vorm op het internet te vinden of te koop voor € 20,- (inclusief verzending € 25,-) bij de uitgeverij SOC21.

Noten:

* Deze leveranties zouden botsen met het wapenexportbeleid. Dat is echter niet coûte que coûte tegen het leveren van wapens aan conflictgebieden, zoals de schrijver beweert. Het is bijvoorbeeld binnen de EU minder uitsproken: “De lidstaten weigeren een uitvoervergunning voor militaire goederen of technologie waardoor gewapende conflicten worden uitgelokt of verlengd dan wel bestaande spanningen of conflicten in het land van eindbestemming worden verergerd.” Kortom een politieke afweging is nodig, en uitvluchten zijn mogelijk. Die multi-interpretabiliteit is ook juist waarom het zo is gesteld.

** Bedoeld voor steun aan zwak en kwetsbaar net begonnen menselijk leven, maar ook bruikbaar als broedkast voor biologische wapens. Veel technologie heeft zo'n civiele en militaire functie, dat heet dual-use of goederen voor tweeërlei gebruik.