Chip War

Hoogwaardige onderdelen uit het Westen zitten in veel Russische wapens. Ook in wapens die ingezet worden in de oorlog in Oekraïne.¹ Het gaat dan veelalook om chips. Rusland kan ze zelf nauwelijks produceren. Om ze in wapens te integreren worden ze zelfs uit wasmachines gehaald. Het land loopt sinds het begin van de opkomst van de chipproductie achter de ontwikkelingen aan en heeft het vrijwel geheel opgegeven op deze markt te opereren. De Sovjet en Russische aanpak wordt door Chris Miller beschreven in Chip War; The fight for the world's most critical technology.

Rusland vormt zeker niet de hoofdmoot van het boek. De Koude Oorlog speelt wel een belangrijke rol. Dat de Russen in staat waren een man in de ruimte te brengen veroorzaakte een schok in Washington en die was een krachtige stimulans om technologisch overwicht te krijgen en schijfjes met daarop aangebrachte transistors begonnen aan hun opmars. De techniek achter die chips² werd toegepast in de Minuteman II intercontinentale ballistische raketten (ICBM's). Enige tijd later stuurden chips vinnen aan op de Paveway bommen – die in Vietnam werden afgeworpen en veelal hun doel misten – en ze werden daardoor veel effectiever. De geleide bom was geboren. De Verenigde Staten zetten volop in op deze technologie.

Het boek gaat over oorlog stelt de titel. Maar het woord oorlog wordt wel vaker voor andere vormen van strijd gebruikt. Hier gaat dat om het verwerven van technologisch overwicht en controle op de verspreiding van die technologie. Dat heeft zeker machtspolitieke en daarmee militaire kanten, bovendien staat de schrijver ook nog eens stil bij de integratie van deze technologie in wapens en de betrokkenheid van het Pentagon en het militaire onderzoeks instituut DARPA bij de ontwikkeling van chips. Het boek onderstreept het geopolitieke belang ervan.

Een opvallend aspect is dat er veel aandacht is voor de techniek. Niet in techneutentaal, maar in begrijpelijk Engels. Voor de hand liggende woorden worden uitgelegd. Een waferstepper, print bijvoorbeeld stap voor stap patronen op een siliconen schijfje. Voor een deskundige zit er waarschijnlijk niets nieuws op dit gebied in het boek en worden zaken te eenvoudig weergegeven. De leek krijgt van de schrijver echter rudimentaire gegevens over de techniek achter de chips en lithografische machines. Het boek valt op door zijn leesbaarheid, terwijl het toch het strooien met gegevens en ingewikkelde zaken niet schuwt.

Chip War behandeld driekwart eeuw ontwikkelingen en de hoofdrolspelers daarin, die samen de wereld ingrijpend hebben veranderd. Deze bespreking wordt bijvoorbeeld geschreven met behulp van chips, auto's bevatten er velen om ze bedienen, en veel consumenten goederen en wapens zitten vol semiconductors. Het boek zet de rol van chips stevig, maar overzichtelijk, in de verf. Ze worden door de schrijver tot vrijwel het belangrijkste element gemaakt in de ontwikkeling van oorlog en wapens. Mogelijk is dit ook zo. Al toont het onderontwikkelde Rusland³ aan dat slecht aangestuurde wapens die ver naast hun doel vallen even zo goed een demoraliserende en vernietigende rol kunnen spelen in de oorlog met een niet al te sterke tegenstander, zoals buurland Oekraïne.

Een belangrijk element dat in Chip War wordt beschreven is de uitbesteding van de productie naar vooral Azië, waar het Taiwanese TSMC en Koreaanse Samsung belangrijke producenten zijn. Die productie vereist mega investeringen, een chipfabriek kost zo'n $ 20 miljard en veel kennis om op te zetten. Dergelijke productie kan je bovendien niet simpelweg kopiëren. Dit zijn de eerste knelpunten voor andere landen om voet aan de grond te krijgen op die markt. Daarbij komt dat er een scala aan essentiële bedrijven in de productieketen zit. Machines om chips te produceren komen vooral uit Brabant en dat is niet alleen economisch interessant⁴, maar ook machtspolitiek. (Zie Tabel met leveringen uit strategische goederen). Een knelpunt betekent invloed. Nederland speelt niet helemaal in de top een rol, maar wel daar vlak onder. De VS neemt dit serieus.⁵ Ontwerp (software) voor chips is vooral een VS aangelegenheid. Deze knelpunten geven mogelijkheden voor controle, zoals bijvoorbeeld het Chinese ZTE merkte toen het werd uitgesloten van goederen van Amerikaanse bedrijven. Binnen de kortste keren lag het op zijn gat. Een moment dat de schrijver vergelijkt met de betekenis van de Spoetnik in de ruimte voor Washington. China zal hier op gaan reageren. Tot welk resultaat dit zal leiden laat in het midden. Hij vermoedt dat het land zich op enkele knelpunten zal richten om daar de afhankelijkheid te verkleinen.

Leveringen van apparatuur en onderdelen voor de vervaardiging van halfgeleiders* 2020-2024 (t/m mei)
Land(en)	Aantal	Totaal (alle vergunningen)
Diverse	7	** €32.501.006.035
Taiwan	19	** € 31.508.551.012
China	56	€ 166.864.139
Israël	49	€ 32.527.592
China, Taiwan	23	€12.232.244
Israël***	1	€ 10.000.000
Zuid-Korea	7	€ 7.658.992
Singapore	5	€ 4.483.500
Maleisië	2	€4.001.502
India	4	€ 2.808.761
Singapore, Zuid-Korea	4	€ 1.400.000
India, Maleisië, Singapore, Zuid-Korea	6	€ 1.298.951
Servië	1	€ 1.000.000
Maleisië, Singapore, Zuid-Korea	6	€ 767.701
Filipijnen, Maleisië, Singapore, Zuid-Korea	6	€ 730.223
Maleisië, Singapore, Thailand, Zuid-Korea	1	€ 100.000
Filipijnen, Israël	3	€ 276.083
VS	1	€ 132.732
Brazilië	1	€ 100.000
Mexico	1	€ 50.000
Oekraïne, Turkije	2	€ 20.000
China, Hong Kong, Taiwan	2	€ 20.000
Turkije	1	€ 5.161
Bosnië-Herzegovina, Noord-Macedonië, Servië***	3	0
Geaggregeerde gegeven uit de tabel Maandelijkse rapportage uitvoer dual-use-goederen (bekeken 9 juli 2024). In de kolom 'aantal' staat hoeveel afzonderlijke vergunningen zijn verstrekt. De regel Diverse roept de vraag op welke landen daaronder vallen. Leveranties van lithografische apparatuur bedoeld voor wetenschappelijk onderzoek (zoals geleverd aan Bosnië, China, Taiwan en Zuid-Korea) zijn buiten de tabel gelaten. De originele tabel van de Nederlandse overheid bevat een overzicht per levering. Noten: * semiconductors, halfgeleiders, microchips ** Bedrag grotendeels bepaald door leveringen lithografische apparatuur. *** Levering bedoeld voor ontwikkeling van lithografische apparatuur Zie ook: Bert van Dijk, 'Alle aandacht bij ASML naar orders voor geavanceerde chipmachines', FD, 15 juli 2024.

Miller werkt vooral toe naar een conclusie dat de Verenigde Staten er voor moet waken niet achterop te raken en moet inventariseren elke middelen het heeft om de Chinese technologische ontwikkeling in te snoeren. Het is bijna alsof het een wetmatigheid is dat dit de rol van de VS en het lot van China moet zijn; alsof er sprake is van een slechte en een goede partij. Toch zijn de Verenigde Staten tot op heden militair aanzienlijk meer aanwezig en agressiever in de wereld. Washington heeft bases verspreid over 45 landen (China in een kwart daarvan, inclusief de landen waar het nog een streven is om er militair voet aan de grond te krijgen). De VS intervenieerden zo'n 100 maal regelmatig militair in andere landen na afloop van de koude Oorlog. Vaak met negatieve gevolgen voor de getroffen landen en de bevolkingen. (Van de grootmachten ondernam China de minste militaire interventies bleek uit onderzoek). Niet alleen China maar ook de VS gebruikt de IT-techniek voor controle, zelfs op wereldschaal, zoals Henry Farrell en Abraham Newman in Underground empire; how America weaponized the world economy beschreven. Dat betekent niet dat je daarom begrip voor China moet hebben, of de ontwikkelingen daar kapot moet relativeren. China wordt terecht door Miller neergezet als een staat waar kunstmatige intelligentie samengaat met een autocratie met maximale inzet van controle technologie. Het is geen brave broer, en heeft zijn eigen methoden om invloed te verwerven. Maar wat meer machtspolitieke context, en meer oog voor het goede en slechte aan beide kanten om machtspolitieke doelen te bereiken zou niet misstaan in een boek als dit.

Wat ook mist is een evaluatie welke technologie essentieel is voor de oorlogsvoorbereiding en welke onmisbaar is voor de civiele markt. Vaak zal dit overlappen. Hoe weeg je dan de belangen met het oog op het creëren van het noodzakelijke greintje vertrouwen. Welke technologie moet wel en welke niet aan banden gelegd worden zonder een handelsoorlog te ontketenen of de civiele ontwikkeling van een ander land te frustreren. Het wordt af en toe in algemene termen behandeld, maar de export van dual use technologie die wezenlijk is voor de civiele samenleving coûte que coûte aan banden leggen is ongewenst. Het ontrafelen van deze ingewikkelde knoop is echter van groot belang. Meewerken aan de ontwikkeling van het Chinese kernwapenarsenaal of hypersonische wapens lijkt onverstandig. Net zoals het beperken van de leveringen van goederen die voor het gebruik binnen militaire gevechtshandelingen toepassen van kunstmatige intelligentie voor autonome inzet mogelijk maken. Maar een handelsoorlog klinkt misschien onschuldig, maar draagt het risico in zich dat heet tot een hete oorlog leidt, het zou niet voor het eerst zijn.

China mag een economische en machtspolitieke tegenstander zijn, maar dat noopt tot overleg en wederzijdse afspraken, niet een politiek waar haviken aan de touwtjes trekken, zoals steeds meer gevolgd wordt. In het geval van Rusland ligt het fors anders. Het land is een ander land binnen gevallen en het is begrijpelijk dat de export van hightech naar Moskou aan banden is gelegd. Het zoveel mogelijk voorkomen van leveranties van semiconductors aan Rusland stopt de oorlog niet. Het zorgt er wel voor dat de Rusland zich in vele bochten moet wringen om chips te verwerven om in wapens in te bouwen (ze komen onder andere uit China, maar ook uit Turkije (NAVO)  en de VAE, 'n bondgenoot).⁶ Door de zwakke positie van Rusland op het terrein van chips zou een stevig embargo dit kunnen werken. Maar als zelfs een NAVO-lid dit aan zijn laars lapt dan is er weinig ruimte voor optimisme.

De grote nadelen van een sanctiepolitiek worden niet genoemd. Door China steeds verder af te sluiten van Westerse kennis en ontwikkelingen zal het land zijn eigen systemen moeten gaan produceren. Dat zorgt voor een gespleten wereld. Wie sluit zich aan bij de (vermoedelijk) goedkoper op de markt gebrachte systemen uit China en wie bij die door de VS gestuurd worden. Compatibiliteit van beide is zeker niet gegarandeerd. Het probleem en de kosten daarvan ($ 7,4 biljoen krimp wereldmarkt, ofwel de omvang van de Franse en Duitse economie samen) wordt al serieus besproken.

Bovendien hoe meer beperkingen je oplegt, hoe minder ruimte ervoor beïnvloeding overblijft. Dat is letterlijk zo, maar ook doordat de afstand tussen de machtscentra hierdoor steeds verder vergroot. De een werkt de ander actief tegen en die reageert met maatregelen die dit moeten omzeilen. Schrijfster Agathe Demarais stond juist uitgebreid stil bij deze nadelen in haar boek Backfire; How sanctions Reshape the World Against U.S. Interests.

Chip War richt zich echter vooral op de machtspositie van de VS in dit krachtenveld zonder die bezwaren te noemen. Deze positie wordt onderschreven door de lovende woorden voor het boek van admiraal b.d. James Stavridis, voormalig opperbevelhebber van de NAVO: “Miller heeft de essentie van het meest gevoelige en strategische element van de geostrategische competitie in de 21sste eeuw gevangen. Dit boek is briljant en onderhoudend geschreven, overtuigend en gebaseerd op zowel geschiedenis als technologie. Het is een krachttoer!”

Het is inderdaad knap geschreven en zeer interessant, maar de krachttoer moet nog komen en dat is een de-escalerende ontwikkeling van de handel in en de productie van chips en de enorme technologische ontwikkeling in de wereld. Een weg die moet leiden naar afspraken over toegang tot essentiële technologie en de controle erop waar het veiligheidsrisico te groot is. Afspraken over de chips ontworpen door Nvidia, buitengewoon bruikbaar in AI ontwikkelingen zijn daarbij van groot belang. Dat moet vooral via overleg, en niet via sanctiepolitiek. Vertrouwen moet weer opgebouwd worden. Het uitsluiten van China leidt niet tot die afspraken, maar tot parallelle structuren, waarvan niemand weet waar die toe leiden. Dat is ook voor de oplossing van conflicten elders ongunstig.

Chip War is een boek over techniek, ondernemerschap en macht. De halfgeleider speelt hierin een centrale rol .Chips werden deel van de machtspolitiek, met die frase zou je het boek kunnen samenvatten. De pioniers van de technologie “lieten een blijvende indruk achter, niet allen op silicium schijfjes maar op al onze levens (…) en zullen de toekomst vormgeven,” zo sluit Miller zijn boek af. Silicon is een scheikundig element, dat in het Nederlands silicium of kiezel heet. Zo'n kiezelsteen heeft schoonheid, maar kan in je schoen behoorlijk wat narigheid veroorzaken. Hoe dat voor te zijn, is de vraag die voorligt. Dit boek geeft, ondanks zijn beperkingen, maar ook met veel kennis en denkwerk, stof tot nadenken op dit gebied.

Voor een samenvatting zie Broekstukken

Noten:
1 De restanten van een Noord-Koreaanse ballistische raket die werd gevonden in Oekraïne bevatte onderdelen gemerkt door bedrijven uit de Verenigde Staten (75 procent) en Europa (16 procent). Dit werd gerapporteerd in een rapport door Conflict Armament Research (CAR). CAR identificeerde 26 bedrijven gevestigd in acht landen: China, Duitsland, Japan, Nederland, Singapore, de Verenigde Staten, Taiwan, en Zwitserland, die in verband kunnen worden gebracht met de productie van deze componenten.
Een ander rapport stelt dat in de eerste tien maanden van 2023 militaire inzetbare goederen uit de VS, EU en het VK ter waarde van $ 8,77 miljard naar Rusland geëxporteerd werden. Dat was nauwelijks minder dan in de periode voor de sancties (- 10 procent). Annex 4 uit dit uitgebreide en helder geïllustreerde rapport vermeldt 250 bedrijven. Leveringen omvatten die van chips.
Ondanks de sancties kan Rusland wapens blijven produceren, waarvan sommigen 40-50 Westerse onderdelen nodig hebben, met dan aan de 'grijze' importen.
Prosecutor General of Ukraine Andriy Kostin "underscored that the missiles and drones used by Russia to attack Ukraine contain foreign components manufactured in at least 19 countries. These include China, South Korea, Germany, the United Kingdom, Japan, the Netherlands, Switzerland, Taiwan, the United States, and others. (...) In 2023, despite the sanctions, Russia managed to import more than $1 billion worth of chips for arms production." https://www.ukrinform.net/rubric-polytics/3884852-kostin-in-the-hague-we-coordinated-efforts-with-partners-to-prevent-illegal-transfer-of-technology-to-russia.html

2 Semiconductors, microprocessors, halfgeleiders, (micro)chips het wordt allemaal gebruikt om dezelfde producten te benoemen.

3 Moskous stotterende oorlogsmachine, is een artikel over de staat van de Russische wapenindustrie. SIPRI medewerker Wezeman stelt hierin dat de Russische bommen wel werken, in de zin dat ze ergens vallen in de Oekraïne, maar dat ze daarbij weinig precies zijn: "Ze raken van alles, en dat is voldoende voor Rusland,” stelde de onderzoeker. Als Rusland oprukt komt dat niet door de goede wapens, maar doordat Moskou bereis is ver over de grenzen die het oorlogsrecht stelt heen te gaan en bereid is enorme verliezen van materieel en militairen te accepteren. Katharina Wagner , 'Moskaus stotternde Kriegsmaschine', Frankfurter Allgemeine Zeitung, 19 juni 2024.

4 Bij een Bruto Nationaal Product vormen de leveringen aan Taiwan en Diversen door AS ML zo'n 6 procent daarvan. Het is overigens de vraag wie die Diversen zijn die bovenaan de lijst staan. Het alleen daarbij al om een grote financiële waarde, met mogelijk strategische complicaties.

5 Een hoge Amerikaanse functionaris gaat Japan en Nederland bezoeken om te vragen nieuwe exportsancties aan China op te leggen, Financieele dagblad 16 juni 2024.

6   Ruslands wapenindustrie importeert nog steeds vitale CNC machines ondanks de sancties. Turkije, de VAE, en China opereren als sleutel doorgeefluiken voor Westerse technologie om de Russische wapenindustrie te versterken.