De avond is ongemak

De avond is ongemak door Marieke Lucas Rijneveld is beklemmend en naargeestig. Rijneveld is een opvallend schrijver. Normaal gesproken laat ik romans over een streng gereformeerd leven langs me heen gaan. Ze kunnen me niet boeien en de wereld van Van der Staaij en zijn mannenbroeders maken me alleen maar boos. Toen dit werk van Rijneveld op de stapel terecht kwam, maakte ik een uitzondering. Dit vanwege de bijzondere aanwezigheid van deze tussenmens in de Nederlandse literaire wereld. Zelfs de koning citeerde hun gedicht Alles bewoonbaar in zijn kersttoespraak.

Het ongemak draait om een boerengezin, vader, moeder, zoon en twee dochters. Ze worden allemaal gekweld en getormenteerd door het verlies van de broer of zoon die onder het ijs verdween. “Het is een verbluffend romandebuut dat is doortrokken van seksualiteit, geloof en de smerigheid van het bestaan,” meldt de achterflap. Sadisme ontbreekt in die opsomming, terwijl dat een voorname rol speelt op een manier die je ook in veel Japanse romans tegenkomt: inderdaad vol ongemak. De seksualiteit is verwrongen, incestueus of hooguit nog onbegrepen zelfbevrediging. Het geloof is vooral het schermen met bijbelteksten: de teksten van een wrekende God.

De oudste broer is niet bepaalt het zonnetje in huis. Een van zijn grappen is zijn mond vol gekauwde aardappel vermengd met stukjes snijboom opendoen als beeldend antwoord op de vraag hoe een ongeluk in een voetgangerstunnel eruitziet; en dat is dan nog keurig voor zijn doen. Hij is een van god losgeslagen naarling.

Het niet kunnen duiden van de omstandigheden in de benauwde wereld lijkt mij het hoofdmotto van het boek. Jas, de middelste van de kinderen en de vertelster, heeft een levendige fantasie. Ze moet daar ook woorden aan leren geven volgens haar lerares. Zo niet dan blijft alles en iedereen in je zitten en is alleen nog het eeuwige donker over, zoals bij de binnenkant van naar binnen gefrommelde zwarte kousen. Nog donkerder is het in de mollengangen waar iedereen op zichzelf leeft en zijn eigen donker moet bevechten.

Hoe zal de maan zich gevoeld hebben toen Neil Armstrong erop stapte, vraagt Jas zich af. De astronaut was eindelijk iemand die de moeite nam dichterbij te komen. Er zijn meer metaforen voor eenzaamheid en een gebrek aan warm ouderschap. Jaloers zijn op de stofzuiger, omdat die door moeder door het huis wordt getrokken en met aandacht leeggemaakt, is daarvan een extreem voorbeeld. Hoe twee van de weg geraapte padden in een doos op de vader en moeder lijken, is een sterk staaltje beeldspraak in dezelfde richting.

De deprimerende sfeer in het gezin wordt nog versterkt door de mond en klauwzeer uitbraak, waarna alle koeien worden gedood en afgevoerd. De stal staat dan leeg. De ziel is uit de boerderij.

Een goed rotverhaal schrijven is een kunst, maar wat mij betreft kan je De avond is ongemak ook laten liggen. Een dergelijke aanbeveling is pretentieus bij een boek dat grote prijzen won. Maar er zijn teveel koude rillingen, waarvoor bij mij als ruil te weinig nieuwe inzichten terugkomen. Mijn hekel aan de streng gereformeerde knevelgodsdienst vol Statenvertalingsteksten en het mededogen voor de slachtoffers ervan is door dit boek versterkt noch verzwakt. Ze zijn gebleven.

---

Ik lees met moeite, maar wel graag. Het voordeel van een boek is dat als je er in zit dat relatief lang duurt. Dat maakt het makkelijker leesbaar dan losse artikelen. Vanaf januari 2018 schrijf ik iets over wat ik las. Eerst per maand. Inmiddels per boek. Aan het eind van het jaar komt er een overzicht. Want ook bij het onthouden kan ik wel wat steun gebruiken.