The spoils of war; power, profit and the American war machine

The spoils of war; power, profit and the American war machine, is een verzameling artikelen van Andrew Cockburn* geschreven tussen september 2013 en mei 2020. De hoofdstukken worden afgesloten met een korte tekst waarin recente ontwikkelingen zijn verwerkt. De inleiding is speciaal voor dit boek geschreven en het laatste hoofdstuk is toegevoegd aan de gebonden versie toen het als in 2023 als paperback verscheen. Het is verdeeld in vier delen: I, over oorlog; II, de nieuwe Koude Oorlog; III, de oorlog tegen het terrorisme; en IV het graaien naar miljarden.

Dat laatste deel is een buitenbeentje in het boek. Patrick Cockburn heeft veel over oorlog en de betrokkenheid van de Verenigde Staten daarbij geschreven,** maar hier gaat het grotendeels over de (aanloop naar) de financiële (banken) crisis van 2008, en de voortzetting ervan in de jaren daarna. De weigering van de overheid in Washington om afdoende maatregelen te nemen en volwaardige wetgeving aan te nemen en uit te voeren.
    Opmerkelijk genoeg worden de presidenten Clinton (1993-2001), Obama (2009-2017) en Trump (2017-2021) en de leden in hun regeringen die de belangen van de financiële sector behartigden in dit verband vermeld. De president in de periode tussen Clinton en Obama, George W. Bush, wordt niet genoemd. Wel een aantal direct betrokkenen in de Republikeinse en Democratische gelederen, waaronder Robert Rubin die weinig naliet om de banken te steunen en de problemen te vergroten.

Corruptieschandaal

Cockburn volgt de route van de financiële misstanden nog verder, Maleisië in. Daar was premier Najib Razak de spin in een corruptieschandaal van enorme proporties. Hollywood, Trump, Obama, Tony Blair, Jamal Kashoggi, Coldman Sachs, miljarden dollars, en bijvoorbeeld de moord op een potentiële klokkenluidster, speelden daarin een rol. Het was een kwestie van corruptie in de hoogste politieke en maatschappelijke kringen, in Zuidoost-Azië, het Midden-Oosten, maar ook in de Westerse wereld. Woede welt op, al zit Razak inmiddels vast, als je leest wat de zogenaamde bestuurlijke elite meende te kunnen doen. Met bewondering noemt Cockburn – de nog steeds actieve – Sarawak Report. Dat is de website van Clare Rewcastle Brown (de schoonzus van de voormalige Britse premier Gordon Brown) die zoveel mogelijk heeft proberen te ontrafelen van de misstanden.
     Cockburn schrijft even lezenswaardig over deze zaken als over militaire kwesties en de militair industriële belangen.

Sanctiepolitiek***

Wapens en oorlog duiken op als een donderslag bij heldere hemel in het laatste hoofdstuk van het vierde deel. Dat hoofdstuk draait rond de oorlog in Oekraïne. Hij laat hierin zien dat de oorlog voor Poetin belangrijk is in zijn hang aan de macht; de Russische militaire industrie – net als elders – bol staat van de corruptie (zodat zelfs de hele financiering voor drone productie kon verdwijnen en in allerijl Israëlische exemplaren moesten worden aangeschaft); de Europese NAVO-bondgenoten voor de wapenindustrie van de VS een melkkoe zijn; dat Europa zich door het volgen van de VS-sanctiepolitiek vooral zelf in de vingers snijdt; sancties daarbij niet al te best werken; de militaire uitgaven enorm zijn; en de militaire capaciteiten die daarvoor terug komen daar schril tegen afsteken.

“Het doel van het “militair industriële complex van de VS is niet de voorbereiding van oorlog,” zo stelt hij, maar “het gaande houden en vergroten van de stroom aan publiek geld die die kant opgaat, vooral door steeds duurdere en complexere wapens van een twijfelachtige noodzaak.”

En hoewel de uitgaven constant groeien zijn ze daarom nooit genoeg. Het zijn vooral de Amerikaanse wapenbedrijven die hun voordeel doen met de oorlogskoorts die op de Russische inval in Oekraïne volgt. Welke opties er wel zijn na de Russische inval in Oekraïne, om de oorlog te beëindigen of op zijn minst een halt toe te roepen, blijft helaas buiten beeld.

Drol

Technische problemen na evenveel mankementen bij de F-35 (“a piece of shit” volgens Christopher Miller, zelf ook allerminst een frisse jongen) konden niet voorkomen dat Europese landen in grote getale het Lockheed gevechtsvliegtuig gingen kopen – ten koste van de Europese militaire luchtvaart industrie.
     De inzet van de F-35 door VS-mariniers in het Midden-Oosten wordt beschreven. Dat was 17 jaar nadat het programma begon, maar allerminst een succes. Ze waren in staat tot één vlucht per drie dagen en bij tegenstand zouden ze niet de lucht in kunnen zonder bescherming van andere vliegtuigen.
    Cockburn stelt dat er bij de publieke opinie van de klanten voor de straaljager nauwelijks protest was, “mogelijk door bijna volledige afwezigheid van geïnformeerd commentaar in de pers,” zo zoekt hij naar een reden. Dat het kopen van de producten van Lockheed niet in de eerste plaats militair materieelbeleid is, maar een versteviging van de trans-Atlantische band zou een zwaarder wegende verklaring kunnen zijn.
     Pas als Trump met zijn tweede ambtstermijn is gestart, begint men die afhankelijkheid als probleem te zien, zoals zelfs Aviation Week constateert. Maar de afwijzende visie van Portgal blijkt bijvoorbeeld al snel weer uitgevlakt te worden.
     De F-35 wordt door Cockburn neergezet als een wapensysteem waarmee 133.000 banen gemoeid zijn en waarvoor productie over 45 Staten is verspreid. Is dat laatste efficiënt? Nee maar het levert wel steun voor het programma op. (Overigens tegen enorme kosten. Alleen de onderhouds- enexploitatiekosten bedroegen $1,1 biljoen in 2018 en waren 5 jaar later gestegen tot $1,58 biljoen (een 44% groei) en de aanschafkosten bedragen naar schatting $ 442 miljard. Zie ook tabel hieronder.) Dat dergelijke uitgaven gepaard gaan met banen is niet bijzonder. Die zouden er ook komen als de uitgaven werden gedaan voor duurzame energie, gezondheidszorg en bijvoorbeeld verbetering van de vervoersinfrastructuur. Al steken investeringen in de wapenindustrie wel schril af tegenover andere sectoren (zie bijvoorbeeld tabel 3 in The Economic Impact of Arms Spending in Germany, Italy, and Spain).

Oostwaarts

De beweging oostwaarts van de NAVO, met de Verenigde Staten als leider, door Clinton was niet in eerste plaats bedoeld om vrede en veiligheid te versterken, maar een nieuw afzetgebied voor de wapenindustrie te creëren en zo kiezers aan te winnen in de Midwest van de VS waar veel wapenindustrie is gevestigd.
     Follow the money is ook hier een goed begin van een analyse, ook omdat anders veel van de militaire uitgaven van de VS niet te begrijpen zijn. Cockburn beschrijft de dat de inzet van bepaalde wapens niet gebeurt omdat deze het meest geschikt zijn, maar omdat ze zo hun aankoopwaarde moeten bewijzen, terwijl er ander militair materieel is dat geschikter is, maar vervangen moet worden om de financieringsstroom op gang te houden. Zo beschrijft hij de inzet van de nieuwe veel duurder ongeschiktere B-1 bommenwerper boven de A-10 bij inzet in Afghanistan met onbedoelde dodelijke slachtoffers als gevolg (zowel aan Afghaanse als eigen kant). Bij een ongeluk werd zwaar ingezet om de B-1 van alle blaam te zuiveren, zelfs toen dat ten koste ging van eigen militair personeel. De A-10 moest verdwijnen om plaats te maken voor nieuwe wapens en daarmee nieuwe uitgaven.

Nucleaire kosten

Hoofdstuk 3 heet Hoe een nucleaire oorlog te beginnen. Het beschrijft de falende controle over de opdracht kernwapens af te vuren en hoe een rapport hierover werd weggemoffeld. Verder noemt Cockburn de enorme kosten van het nucleaire wapenarsenaal. Het verbaast hem dat de $ 1.200 miljard die Obama heeft vrijgemaakt om het kernarsenaal te moderniseren geen enorme verontwaardiging heeft opgeroepen. De protesten komen er pas met de eerste regeerperiode van Trump. Het draait dan vooral om de angst of de president een nucleaire oorlog kan starten. De wetgeving om die mogelijkheid te beperken is inmiddels ingebracht, maar nog niet door huis en senaat (er is allerminst daadkracht op dit gebied).
     De plannen voor de productie van plutonium voor kernwapens gaan inmiddels door. De schrijver heeft het over 80 nieuwe plutonium pits (de nucleaire kern van een atoomwapen), terwijl er nog zo'n 14.000 bruikbare pits opgeslagen liggen (Pax Christi had het in 2019 over 15.000). Cockburn zegt dat dit programma mogelijk zo'n $ 42 miljard zal gaan kosten. Hij geeft daarmee weer een inefficiëntie argument, grote bedragen worden onnodig uitgegeven. De Bulletin of Atomics laat nog wel wat beren op de weg zien die gepasseerd moeten worden voordat die jaarlijkse productie op gang komt.
    Later komt de schrijver nog terug op de modernisering van het kernwapenprogramma en merkt dat op dat dit zo'n biljoen (1.000 miljard) dollar aan de staatskas zal onttrekken.

Organisme

Het militaire complex van de Verenigde Staten kan het best worden begrepen, niet als een organisatie, maar als een levend, onverzadigbaar, organisme, dat slechts gericht is op zijn eigen overleven, positie en macht. Met die visie begint hoofdstuk 4, waarin wordt stil gestaan bij hoe het monster zich voedt. De levendige beeldspraak komt ook terug in de woorden van Franklin Spinney, een analist van het Pentagon, die stelde dat dit levende systeem “een ingebouwde zelfverdediging kent die krachtig reageert als een bedreiging van zijn voedseltoevoer – ons geld – een bepaald omslagpunt raakt.” Of een dergelijke metafoor adequaat is, kan je betwisten.
     Van iedere door het Congres goedgekeurde dollar ging in 2019 53ct als – laat ik de beeldspraak nog even volgen – als voedsel naar het Pentagon (controle op die uitgaven was echter minimaal). Maar het hongerige wezen is niet alleen. Er zijn andere bedrijven rondom de militaire organisatie die ook gebruik maken van de enorme uitgaven. Zo wordt TransDigm beschreven, een bedrijf dat bedrijven die weinig gangbare maar essentiële militaire componenten maken opkoopt. Vervolgens wordt in rap de tempo de prijs ervan verveelvoudigd. Het oogt lelijk, jaagt de overheid op kosten, maar is niet illegaal. Een machtig apparaat als het Pentagon kan of wil dit blijkbaar niet voorkomen. Dan zijn er nog de overbodige uitgaven die worden gedaan in de strijd tussen de verschillende krijgsmachtonderdelen, die elk belangrijk willen zijn en een flink deel van de begroting willen hebben om de eigen tak te versterken.
     Een voor de hand liggende vraag die Cockburn stelt is: waarom zouden wapens steeds duurder moeten worden? Kunnen ze alleen dan beter worden? Krachtige PC's zijn toch ook juist steeds beter en steeds goedkoper geworden. Er is en groot vertrouwen in de steeds geavanceerder technologie, bij politici en journalisten. Zo kon bijvoorbeeld gewerkt worden aan een laserwapen voor vliegtuigen. Maar wel onmogelijk. Geen enkel vliegtuig kan de benodigde energie meenemen de lucht in, maar de dollars bleven stromen.

Rijzende vloer

Het lijkt erop alsof er een steeds verder rijzende bodem ligt waar het militaire budget niet door kan zakken. De eerste regeerperiode onder Obama was een uitzondering, maar op zo 'n moment van afnemende budgetten komt een krachtige reactie op gang en het verwijzen naar enorme dreigingen. Als een oorlog afloopt worden onmiddellijk nieuwe bedreigingen gezocht en in de strijd om de dollar (of aan de andere kant van de oceaan, de euro) geworpen. “Dreigingen hoeven niet reëel te zijn om aan de geldboom te schudden,” en wapenprogramma's niet haalbaar. De staatssecretaris voor Defensie, Michael Griffin, reageerde enthousiast op de ontwikkeling van de hypersonische wapens: “Dit brengt ons terug naar de Koude Oorlog toen we op een zeker moment wel 30.000 nucleaire koppen en raketten om af te vuren hadden.” Zijn droom was niet de veiligheid, maar het in stand houden van de eigen organisatie en het veld daaromheen door zoveel mogelijk middelen te verwerven en te verdelen. Cockburn noemt een paar problemen met de hypersonische wapens: manoeuvreren, het grote voordeel van deze wapens boven raketten kost snelheid en de benodigde koelsystemen om bijvoorbeeld de besturingssystemen te laten werken bij de hoge snelheid zijn onmogelijk in de wapens te verwerken.

Als je de militaire organisatie als vraatzuchtig organisme beschouwt dan snap je makkelijker waarom het omgeven is door corrupte praktijken, mismanagement, werkt aan onmogelijke projecten en waarom het niet biedt waarvoor de krijgsmacht zegt te bestaan, landsverdediging.
     De schrijver merkt op dat dit ook in Rusland het geval is. Ook dat land deed allerlei militaire uitgaven die niet in eerste plaats de krijgsmacht ten goede kwamen, maar de elite rond de machthebbers. Dat “de wapenlobby aan beide zijden uit eigenbelang financiële middelen en bureaucratische voordelen zoekt ,” komt goed uit zo kan de tegenstander worden ingezet “om de eigen ambitie te rechtvaardigen.” Overdrijving wordt daarbij niet geschuwd. Anderzijds kan je deze 'verspilling' misschien ook begrijpen door de visie dat de krijgsmacht een deel van de overheid is waarmee de heersende klasse zijn belangen verdedigt, zowel intern als extern, daar hoort het binnen harken van middelen dan bij. Dat geldt voor Poetin en zijn entourage, maar ook voor de elite in de Amerikaanse politieke en economische klasse, zowel rond de Democraten als Republikeinen. Je kan dat een organisme noemen, of wat saaier de reële organisatie van de macht.

Nieuwe markt

In het hoofdstuk Game On wordt aandacht besteed aan de uitbreiding van de invloed van de VS naar Oost-Europa. Het begint met de opmerking dat Roemeense ziekenhuizen geen stromend water hadden. Tegelijkertijd werd het land wel een potentiële klant voor nieuwe wapens door de uitbreiding van de NAVO oostwaarts.
     De uitbreiding werd verkocht als een middel om vrede te brengen in Europa. Niet iedereen was het daar mee eens. Georg F. Kennan wordt uitgebreid geciteerd, hij zag het in 1997 al als de grootste fout in de politiek van de VS. Geluisterd werd er naar de gigant in het Amerikaanse machtsdenken niet. Clinton stapte samen met Republikeinen in het bootje met die oostwaartse koers. Binnenlandse electorale overwegingen speelden daarbij voor Clinton een rol. Anderen steunden de politiek om de Russen een laatste schop te verkopen, zoals assistent Staatssecretaris voor Defensie Chas Freeman stelde. Binnen die ontwikkeling ging de militaire luchtvaart-industrie al snel op pad naar Polen, Tsjechië en Hongarije, markten voor de F-16. In 2014 hadden de twaalf nieuwe lidstaten al voor zo'n 17 miljard dollar aan wapens gekocht in de VS.
      Ondertussen werd in kringen van de Washingtonse politiek economische elite een lobby opgezet om tegenstand tegen de uitbreiding de wind uit de zeilen te halen. Cockburn beschrijft het met flair en in detail. Europa was weer een markt voor wapens uit de VS en de spanning met Rusland was weer terug.

Nuland

Victoria Nuland komt uitgebreid naar voren. Echtgenote van internationale betrekkingen havik Robert Kaplan (o.a. adviseur van Dick Cheney), en zelf VS-ambassadeur binnen de NAVO en met een enorm netwerk en status, stelde Bush voor om Georgië en Oekraïne als NAVO-lidstaten toe te laten. Bush ging niet om (Cheney zou het op een cruciaal moment wel voor elkaar krijgen, zoals Jaap de Hoop Scheffer vermoedt). Veel later neemt Biden diezelfde Nuland overigens op in de top van het ministerie van Buitenlandse Zaken.
     Cockburn gaat door op Nuland. Hij citeert uit een gelekt telefoontje van haar met de ambassadeur van de VS in Oekraïne. Het gaat over de favoriete kandidaat voor het presidentschap. Voor Europa was dat bokser Vitali Klitschko, voor de VS was het Aseniy Yatsenyuk. En om haar positie in dat telefoongesprek duidelijk te maken, stelde ze: “fuck de EU.” Om de gewenste kandidaat boven te laten drijven moesten connecties gesmeed worden en zaken gedaan met de oligarchen. Ook de handelswijze in Oekraïne: de gemene zaakjes, politieke druk, zelfverijking, corruptie, intriges, private legertjes en uiteindelijke resultaten worden gedetailleerd beschreven met naam en toenaam. In de cursieve update bij het artikel uit 2015 wordt gesteld dat Volodymyr Zelensky als vertrouweling van oligarch Kolomoisky in 2019 president van de Oekraïne wordt. (Later maakt Elon Musk de achilles hiel van de samenwerking met corrupte oligarchen voor de president van de Oekraïne, zoals in 2019 al werd voorspelt).

F-35

Het is niet vreemd dat F-35 herhaaldelijk aan de orde komt. De schrijver merkt vooral op dat de kosten voor het gevechtsvliegtuig blijven stijgen en dat voor een vliegtuig dat eerder al een een drol genoemd werd. De kosten komen al neer op 1,5 biljoen dollar op moment van schrijven, 2016. Hoe zit dat later? De ontwikkeling van de kosten voor de F-35 of JSF blijkt uit de rapporten van de Rekenkamer van de VS (GAO). Het toont wat een prachtige melkkoe dit programma is, een rund dat als bij toverkracht vrijwel iedere vier jaar weer fors is gegroeid. Het onderstreept Cockburns betoog.

Jaar uitgave incl. link rapport	GAO teksten: kosten aanschaf (en onderhoud en gebruik, indien gegeven)                                                      Tabel door Martin Broek
Mei 2000	As currently planned, the program will cost about $200 billion to develop and procure over 3,000 aircraft and related support equipment for the Air Force, the Marine Corps, the Navy, and Great Britain. Specific details [production and operation and support costs ] cannot be provided due to the competitive nature of the Joint Strike Fighter program.
Mei 2004	it will cost an estimated $245 billion for DOD to develop and procure about 2,400 JSF aircraft and related support equipment by 2027
Maart 2008	DOD is expected to develop, procure, and maintain 2,443 aircraft at a cost of more than $950 billion.
Juni 2012	Total U.S. investment is now projected at nearly $400 billion to develop and acquire 2,457 aircraft through 2037 and will require a long-term, sustained funding commitment. Projected annual acquisition funding needs average more than $12.5 billion through 2037 and life-cycle operating and support costs are estimated at $1.1 trillion.
Maart 2016	With estimated acquisition costs of nearly $400 billion, the F-35 Joint Strike Fighter—also known as the Lightning II — is DOD's most costly acquisition program. DOD also estimates that the F-35 fleet will cost around $1 trillion to operate and support over its lifetime, which poses significant long-term affordability challenges for the department
Mei 2020	The total acquisition costs for the F-35 exceed $428 billion and include the procurement of 2,470 U.S. aircraft through fiscal year 2044.In addition to the acquisition costs above, the program estimates that the sustainment costs to operate and maintain the F-35 fleet for its planned 66-year life cycle are $1.2 trillion, bringing the total cost of the F-35 program to over $1.6 trillion.
Mei 2024	DOD estimates that these development efforts—as well as the costs to maintain and operate the 2,470 planned aircraft through 2088— will exceed $2 trillion.
Duidelijk is uit dit beknopte overzicht dat de kosten enorm oplopen. De in de kosten verwerkte aantallen en uitgaven kunnen niet een op een vergeleken worden. In 2000 wordt een aanschaf bedrag van $200 miljard genoemd, zonder operationele en onderhoudskosten te noemen (dat gebeurt ook in 2004 niet). In 2012 wordt al het dubbele aanschaf bedrag genoemd. De overige kosten blijven ook snel stijgen.

Afghanistan

Er is de opvallende houding van de VS met betrekking tot Afghanistan, waar ze hun eigen monster creëerden. Ook dit kan gezien worden als een inefficiënte inzet van middelen. In de VS werd in 1993 al een bomaanslag op het World Trade Center gepleegd door een Afghanistan veteraan gestationeerd bij MAK in Brooklyn, ook bekend als Afghan Service Bureau, gericht op werving van Jihad-strijders en gefinancierd door de CIA en Saoedi's. Op 9/11 werd die mislukte aanslag dan nog eens gruwelijk overgedaan door Saoedische terroristen. Cockburn zou zichzelf niet zijn als hij niet de onfrisse links hierbij bovenhaalt. Van het onthullen van de achtergronden zijn inmiddels meer voorbeelden. Het is vooral moeilijk betrouwbare en net niet helemaal betrouwbare informatie te schiften. Hij baseert zich in zijn beknopte weergave vooral op officiële informatie. Dus hoewel het soms lijkt op het zoeken naar complotten, is het vooral het ontrafelen van de verhulde machinaties. Het is een taak voor een journalist. Hoewel spannend, moet dit toch niet afleiden van de hoofdstelling van het boek, het door het militaire apparaat verkwisten van overheidsmiddelen.

Jemen

In het geval van Jemen komt Nederland positief aan de orde. Den Haag stelde in september 2015 binnen de Verenigde Naties voor om een onafhankelijk onderzoek te doen naar oorlogsmisdaden aan alle kanten van het conflict. Saoedi Arabië en de oude machthebbers in Jemen protesteerden. De VS koos de kant van die landen, dus tegen Nederland in. Cockburn vroeg een senior medewerker van het State Department waarom. “De Jemenieten willen het niet,” antwoordde die. Volgt de VS hen dan in hun beleid, was de vervolgvraag. “Als we het er mee eens zijn wel.” Goed onderzoek naar oorlogsmisdaden moesten blijkbaar wijken voor hogere belangen. Obama had de landen in de regio nodig om de Iran deal van de grond te krijgen, zo werd Cockburn verteld door William Luers, een VS-diplomaat. De bondgenoot in Den Haag moest maar even wijken. Evenals rechtvaardigheid en mensenrechten. Al-Qaeda was inmiddels een medestrijder tegen de Houti's en werd ontzien en Obama zorgde intussen voor enorme wapenleveranties aan Riyad, ter waarde van $ 111 miljard. De Jemenitische bevolking werd speelbal van de macht, met alle verschrikkingen van dien.

Onderzoeken

In de VS zelf werd onderzoek naar de betrokkenen bij 9/11 gedwarsboomd en uitkomsten onder de pet gehouden met een actieve rol van wederom President Obama. Bij een openbaarheidsverzoek was een zwart gemaakte pagina al winst, omdat dit aangaf dat er meer was dan eerder werd vrijgegeven. 
     In Afghanistan zelf werd met geld gestrooid om de oorlog vorm te geven. De schrijver merkt op dat het met een natte vinger benadering (guesstimate) minstens om zo'n $ 110 miljard ging voor reconstructie. Een enorm bedrag dat maar met moeite in het land besteed kon worden. Hoge overhead kosten, het leveren van producten die niet bruikbaar waren, het betalen van bouwwerken die nooit gebouwd werden, kortom de hele trukendoos werd ingezet. Een onderzoeker naar het programma voor het Congres, John Sopko, merkte tegelijkertijd op dat zijn veiligheid gevaar liep, en liet veelzeggend in het midden of dat binnen of buiten de VS-ambassade was. Uiteindelijk zouden zijn onderzoeken via de wet openbaarheid van bestuur (FOIA) vrij gegeven worden.
    Er gingen ook veel middelen naar de strijd tegen de verbouw van papaver en de laboratoria waar er heroïne van gemaakt werd. Zo zou de Taliban grote inkomsten kwijt raken. De hoeveelheid getroffen labs en de inkomsten werden zwaar overtrokken en ook verder was de aanpak verre van succesvol. Weer miljarden uitgeven zonder veel effect.

Oorlogseconomie

“Nu de wereldwijde economie en die van de VS afgaat op een recessie (gedeeltelijk veroorzaakt door de zelf veroorzaakte schade die werd veroorzaakt door sancties op Russische energie export), wordt de aantrekkingskracht van een oorlogseconomie, gestuurd door de privé passies van zoveel partijen, steeds aantrekkelijker, en beangstigender,”
met die woorden sluit Cockburn zijn boek af.

Je zou de Europeanen die denken dat de veiligheid met steeds meer militaire middelen wordt vergroot willen wijzen op dit boek vol teksten uit het recente verleden. Want dat is wat een boek als dit doet, het laat je kijken over de waan van de dag en langdurige trends zien die nopen tot een andere aanpak.
     In de VS zelf zorgen hogere uitgaven opvallend genoeg voor minder militaire macht, merkt de schrijver op. Efficiëntie ontbreekt – veel meer dan waar ik voor het lezen van The spoils of War van uitging – blijkbaar ook in Washington, verblindt als men is door de lobby van wapenindustrie die verkiezingscampagnes financiert en stemmers over de streep kan trekken.
     In Europa worden uitgaven doorgeduwd waarvoor voorlopig weinig terug zal komen, omdat het gros van de aankopen in de Verenigde Staten gedaan wordt, een land dat zelf een groot deel van zijn Staatsbegroting inzet om het militaire varkentje te spekken en zich daarvoor diep in de schulden steekt en voor veel andere kosten geen gelden vrij maakt. Om in Europa de kosten van die wapenprogramma's te financieren wordt gesproken over bezuinigen op sociale uitgaven.
     Ook in Europa verschuift men naar het militaire keynsianisme en wordt wapenproductie zelfs als een alternatief voor autoproductie neergezet. De argumentatie voor de opbouw van een oorlogsindustrie zijn de ongewisse politieke koers in de VS en de oorlog van Poetin in Oekraïne. Grote en moeilijk omkeerbare veranderingen worden doorgevoerd die van het Europa van diplomatie een Europa van de kanonnen dreigt te maken. Diplomatie is iets voor naïeve geitenwollen sokken en wapenbeheersing iets van vroeger tijden, zo lijkt. De vloer voor de krijgsmacht en wapenindustrie wordt ook in Europa hoger gelegd, veel meer dan voor de nu opgevoerde dreiging, het niet erg sterke Rusland, nodig is.

Bronnen

Veel van de informatie die Cockburn geeft in zijn boek is voor de ingevoerde lezer bekend. En zo niet dan kan je traceren door naar die informatie te zoeken. Het is wel een manco aan het boek dat alleen de gesprekken met personen – vaak bij naam – worden benoemd, maar niet de andere bronnen. Misschien is dat in een journalistieke tekst overbodig, een boek vraagt wel om die onderbouwing. Los daarvan laat de schrijver door zijn bundel artikelen vanuit verschillende gezichtspunten zien hoe verspillend de militaire sector opereert en het bij elkaar brengen van voorbeelden daarvan maakt dit boek interessant.

Noten:
* Patrick Cockburn (geboren 5 maart 1950) is een journalist die sinds 1979 correspondent is voor het Midden-Oosten voor de Financial Times en sinds 1990 voor The Independent. Hij heeft ook gewerkt als correspondent in Moskou en Washington en is een regelmatige medewerker van de London Review of Books.
** In mijn boekkast staan bijvoorbeeld al The Age over Jihad; Islamic State and the great war for the Middle East (Londen/New York: Verso, 2016); en War in the age of Trump; the defeat of ISIS, the fall of the Kurds, the conflict with Iran (Londen/New York: Verso, 2020). Bij het eerste schreef ik een korte noot en het tweede besprak ik uitvoeriger.
*** Hoofdstuk 14 'A Very Perfect Instrument,' is een artikel uit september 2013 dat de inzet van de econonomische sancties beschrijft. Ik schreef hier op grond van recentere boeken al over de sanctiepolitiek, zoals:
Agathe Demarais, Backfire; How sanctions Reshape the World Against U.S. Interests
Nicholas Mulder, The Economic Weapon: The Rise of Sanctions as a Tool of Modern War
    Een tweetal opmerkingen uit dit hoofdstuk wil ik nog wel in deze noot verwerken:
– Een ervaren advocaat uit Washington stelde: “Eerst maken ze politiek beleid. Dan schrijven ze wettten. En dan handhaven ze die wetten. Stel je voor dat de politie zo op zou treden. Het werd een beangstigende wereld.”
– Het Congres begon met het uitvaardigen van sanctiewetten in de jaren negentig. Zo kan dat ook een buitenlands politiek beleid hebben.

Erfgoed

 

Miguel Bonnefoy schreef met Erfgoed en roman over een Franse migranten familie in Chili. Zowel de vader als moeder waren onderweg naar Californië, maar stapten door ziekte en handelsmogelijkheden van boord. Uit het huwelijk worden drie zoons geboren. Ze spreken thuis Frans en lezen ook de weken oude kranten uit het verlaten vaderland.

Dan breekt de Eerste Wereldoorlog uit. Franse mannen van de tweede en derde generatie gaan vechten voor een land dat ze alleen uit verhalen kennen. In een oorlog die niet alleen vreselijk is (in het niemandsland tussen de loopgraven liggen de lijken waar de maden in rond kruipen, zo wordt beschreven, en nog gruwelijker de soldaten kruipen daar op hun buik tussendoor), maar die hen die er in rondwaren ook voor onmogelijke dilemma's stelt. Van de drie zoons komt er maar een terug met het gewicht van zo'n onmogelijke keus als ballast. Rot op met je oorlog, schoot het in mijn hoofd. Waarom doen mensen dat toch? Soms is het Nie Wieder gevoel sterker dan het verklarende denken. Waarom lees ik dit toch?

“Wie zich zijn verleden niet kan herinneren is gedoemd het te herhalen,” zijn woorden van de filosoof George Santayana uit The life of reason (1905). Bonnefoy gebruikt ze als motto voor zijn roman die veel waarschuwingen geeft, maar ook voorbeelden die het navolgen juist waard zijn.

Dan loop je als lezer door de verlaten delen van Chili in een boomgaard, waar de overgebleven, maar kapotte, zoon Lazare zich vol eet. Er duikt plotseling een roofvogel op zijn rug: een grijze arendbuizerd (in de tekst Andes-arend-buizerd genoemd). Bij die vogel hoort een valkenierster, Thérèse, ook van Franse komaf. Een romance wordt onverwacht geboren. Ze zal hem voorzichtig baden in het familiebad op leeuwenpootjes. Zowel het badderen als de tedere liefde zal de man met PTTS (in de woorden van destijds shell shocked) goed doen. De door vader meegebrachte en bij het huis in Santiago geplante wijnrank is inmiddels aan het verpieteren. Het zijn de literaire verdichtsels over de mens en zijn leven, en zijn geschiedenis, die je steeds weer naar de romans trekken; ook als ze vreselijke beelden schetsen en die bovenstaande woorden van Santayana.

Vogels spelen in Erfgoed een grote rol. Het is niet alleen die arendbuizerd. Thérèse is getroffen door de aanblik en de roep van de condor die ze in de bergen zag achter een rots. Zijn roep “was geen kreet, maar gesnurk van een grandioze lelijkheid, een vreemde muziek, en toen het geluid zich ten volle had ontwikkeld, stokte de stem in een korte, scherpe fluittoon en heerste er autoritaire stilte.” Het hele huis waar ze gaat wonen met Lazare wordt gevuld met vogels. De een bekender dan de ander. “De kamers raakten al snel vol met door het zout van de oceaan uitgebeten kooien waar een wild makende wervelwind doorheen waaide wanneer merels en zomertalingen, kneutjes en bonte kraaien, veldleeuweriken en blauwe reigers dronken van vrijheid chaotisch door elkaar fladderen.” Lazare kan het niet behappen en vertrekt naar zijn goedlopende hostiefabriek.

Het boek is opgezet als een stamboom die niet perse volgens de mannelijke lijnen verloopt. Margot is de derde generatie. Ze wil piloot worden en stort zich op het bouwen van een vliegtuigje. Het komt niet van de grond. Wel slaagt ze als piloot, ondanks de vrouw vijandige houding op de vliegeniers opleiding. En dan is het weer oorlog in Frankrijk.

Dat is geen verrassing. We kennen dat verhaal. Maar is dat waar 3½ miljard jaar ontwikkeling van leven toe heeft geleid dat we belangen nastreven, problemen oplossen, door te kijken wie de grootste heeft, wie de sterkste is, het meeste mag hebben, en door de ander als doelwit te zien? Margot wil ernaartoe, samen met haar steun en toeverlaat Ilario. Het wordt haar afgeraden. Zij wil niet laf zijn. Haar vader wil zijn dochter niet verliezen; liever laf dan weg. En verdomme daar kom ik weer Nederlands trots van weleer tegen aan de verkeerde kant van de geschiedenis: “een [Duitse] Fokker die zijn machinepistolen richtte en begon te schieten.” De kleindochter van de Franse immigranten in Chili redt haar huid, maar verliest haar liefde tijdens het luchtgevecht.
    Over haar andere opa had ik het nog niet gehad. Hij kwam met 43 blaasinstrumenten met als bestemming Valparaíso. Hij streek neer in een kleine plaats, gaf muziekles, voerde opera's uit, componeerde en werd geëerd met een koperen beeld van componist Bellini en na zijn dood van zichzelf.
Er gebeurt tussen '45 en '73 nog van alles: Schimmen uit het verleden duiken op en laten sporen na. Maar het intermezzo tussen de wereldoorlog en de sloop van een land en samenleving is kort.

Weer narigheid. De verzameling vogels wordt gewelddadig en bruut afgeslacht. Vogels die zo belangrijk zijn in de familie en zeker voor Thérèse. Maar er is ook ander geweld, direct gericht tegen mensen: “Wijndomeinen veranderden in verhoorcentra waar men dichters, bakkers, vioolbouwers en marionettenspelers martelde.” Het wordt ook weer beeldend en plastisch beschreven. En, het cynisme ten top, de architect van de coup Henry Kissinger kreeg een paar jaar later de Nobelprijs voor de Vrede, zo wordt aangestipt. Op dezelfde dag als ik dit lees stuit ik in een non-fictie boek ook op de aanval op het presidentieel paleis in Santiago de Chile en wat daarop volgde, wie er bij betrokken was. Hier vooral met aandacht voor de rol van de Israël in het geweld. Zo naar als in Erfgoed was het ook in dat boek, maar de roman duikt dieper in de drek, beschrijft de gevolgen van de militaire dictatuur tot in de overvolle cellen en de martelkamers waar Ilario Da, de zoon van Thérèse en vader ontsnapt uit het magisch realisme belandt. Dit deel van het boek is nauwelijks te behappen. Inmiddels vraag ik me af wie schrijver Miguel Bonnefoy is? En waarom dit onderwerp?

Het boek is opgedragen aan zijn dochter Selva. Zijn moeder was een Venezolaans diplomate uit de bevoorrechte klasse. Ze werkte in december 1986, ten tijde van zijn geboorte, als cultureel attaché aan de Venezolaanse ambassade in Parijs. Zijn vader is Michel Bonnefoy, een Chileense romancier, en activist die werd gemarteld tijdens de Pinochet dictatuur en politiek asiel aanvroeg in Frankrijk. Vader Michel schreef een boek over zijn ervaringen en die zijn verwerkt in Erfgoed.
    Miguel groeide op in Caracas en Lissabon waar hij Franstalige middelbare scholen bezocht. Hij keerde terug naar Frankrijk om literatuurwetenschap te studeren aan de Sorbonne. Hij heeft zowel de Venezolaanse als Franse nationaliteit en spreekt beide talen. Bij het overlijden van Hugo Chavez in 2013 nam hij afstand van de Venezolaanse revolutie. Een man, een schrijver, in meerdere werelden.

Er zijn oorlogen en een rechtse staatsgreep met enorm ellendige gevolgen, maar het boek begint het de wijnboer die het land verlaat als de Franse wijngaarden (en niet alleen die) zijn vernietigd door een klein beestje, de druifluis. Het dier werd driftig aangepakt. Wortels werden vernietigd “op brandstapels die herinnerden aan die van de Commune in Parijs.” In het boek lijken zowel de vernietigende kracht van de invasieve soort, als de fanatieke bestrijding ervan, metaforen voor die andere rampen die nog veel hoger op de ladder van menselijk leed staan.

Bonnefoy heeft met Erfgoed een prachtig en een met de recente geschiedenis confronterend boek geschreven. Het heeft een heldere stamboomstructuur waarin vier generaties worden beschreven. Het begon met een Franse wijnboer en de dochter van een parapluhandelaar die eind 19e eeuw besloten te emigreren.
    Hij zelf noemde in een interview het in de roman beschreven verhuizen als omgekeerde migratie van een eeuw geleden. Migratie en de kijk daarop is aan mode onderhevig en de beweging ervan veranderd, aldus de schrijver. Pas maar op, waarschuwt hij dan ook.
     De personages worden met grote streken neergezet en bij het beschrijven van een hevige eeuw in 200 pagina's moet je je beperken. Maar wat je leest is een brevet van onvermogen voor de mens die korte termijn belangen nastreeft zonder oog voor het leven van anderen. Gelukkig zijn er ook mensen die wel zien. Veel personages hebben prettige eigenaardigheden.

Een inbreker een tweede kans geven, bleek geen verkeerde keuze: voor het bedrijf, de familie en de kans op verder leven. Die prettige boodschap is er mooi doorgevlochten. En er is nog meer. De personen in Erfgoed kunnen gepassioneerd raken voor een droom, een idee of een liefde. Die passies kunnen hun wonden niet genezen, maar er wel een draai aan geven en er een brug over leggen.

Sterremeer

 

Sterremeer, door F. Springer, het boekenweekgeschenk voor 1990, ontlokt al op de eerste pagina een lach. In een lokaal waar jongens op de keuring voor militaire dienst wachten, zit een van hen te lezen, hij wordt al snel de professor genoemd. Het is Felix Sterremeer. Aan een andere jongen, die nog wacht, vraagt hij:

'Ook een achternaam met een S?'
    'Schnitzler,' zei de jongen, 'uit de Weimarstraat.'
    'Een beroemde naam waarmee ik je feliciteer,' zei Sterremeer. 'De grote Weense schrijver Arthur Schnitzler heeft zijn werk in de donkerste hoeken van de menselijke ziel op meedogenloze wijze in kaart gebracht.'
    'Geen familie,' zei Schnitzler.

Een boek dat met humor begint heeft mij als lezer gewonnen. Zeker als het daarna geen dijenkletser wordt. Hier is het grappige absurd, uit het leven gegrepen, zet het voornaamste karakter in zijn eigen verf, en geeft de schrijver bovendien een opdracht en daarmee de lezer een hint.

Toch als ik een kleine negentig pagina's verder de novelle uit heb, blijft er een onbestemde leegte. Keurig is het verhaal afgehecht. Duidelijk wordt gemaakt waar alle hoofdrolspelers zijn gebleven of wat ze zijn gaan doen. Maar met een dichtgeslagen boek blijf ik wat verloren achter.

Allereerst Felix. Hij bleek al tijdens de keuring een man met een grote kennis van de poëzie, zeker voor iemand van zijn leeftijd. Hij wil zelf dichter worden. Hij is onzeker en zoekt bevestiging. Zijn gedichten poetst en wrijft hij tot ze glanzen als een zilveren suikerpot. Kraak en smaak verdwijnen. Van zijn eerste bundel verkoopt hij 46 exemplaren. Hij werd bespot en afgeserveerd, maar toch bleef hij egocentrisch vol van zichzelf als dichter.

Nikko volgt een gangbare carrière. Als jurist kom je goed aan de bak, zo besloot hij. Baan, vrouw Dorien en de kinderen Dorientje en Klaas, maken het af. In de loop van de jaren komt hij Felix nu en dan tegen. Als hij voor enkele jaren geplaatst wordt bij de New Yorkse vestiging van het advocatenkantoor waarvoor hij werkt, vaart hij over met de Westerdam* van de Holland-Amerika Lijn. Ook daar op die water omzoomde ruimte komt hij Felix tegen; nu met zijn vrouw Roby en dochter Princess. Ze worden zelfs aan de dezelfde tafel geplaatst. De banden lijken aan boord te worden aangehaald, maar er wringt ook iets.

Roby en Felix lijken een rol te spelen. Bovendien neemt een onderzoek van haar naar de Berlijnse schrijvers groep Junges Deutchland uit de eerste helft van de 19e eeuw steeds grootsere vormen aan en wil het schrijven niet vlotten vanwege die wijdlopigheid. Nikko constateert nadat hij het manuscript doorploeterde dat er wel vijf scripties in het ongestructureerde onderzoeksverslag zitten. Een daarvan, die ze met vuur behandelt, is de positie van Charlotte Stieglitz.** Felix vindt het onderzoek van geen belang en heeft er geen interesse in. Het is verwijzingen dat het niet lekker loopt tussen het echtpaar. Maar die bedenking wordt in New York gesmoord onder de overwelmende vriendelijkheid van Roby's puissant rijke ouders, haar prachtige uitstraling en de volwassenheid van hun zevenjarige dochter.
    Roby verdooft zichzelf wel met grote glazen drank. Niemand zegt iemand de waarheid en als dat uiteindelijk wel gebeurt dan is het te laat.

Commericiële uitgave.***

---

“Als in de film,” die opmerking komt een paar maal terug als het over het paar Roby en Felix en New York gaat: “Film, ook daar was alles film!” Inderdaad lijkt het een New Yorkse romcom die speelt in de setting van een penthouse aan de Park Avenue in Manhattan, een apartment met opdravende prominenten (of vooral de kennissen van beroemdheden). Mooie groene ogen, kunst aan de muur, literatuur in het leven; alles mooi en goed. Op de commerciële uitgave van wat het geschenk was, is door Querido dan ook toegevoegd: 'een romance'.  En toch zit er een donker waas over dit alles.

Het leven beloofde meer dan er kwam. In een romantische film is er dan een draai, zodat alles toch nog op zijn pootjes landt. In Sterremeer blijken de zonnen te doven als ze in dat meer vol koud water vallen. Het is niet anders; ook niet als je er een bak dollars of glazen drank over giet. Om dat te onderstrepen: Manhattan is de vieste plek op aarde, merkt de tandarts van Nelson Rockefeller op en hij “fluimde hartgrondig” vanaf het comfortabele dakterras "de diepte in.”

Noten:
* Een schip met een geschiedenis met brand, sabotage en herbouw. Zie de Maritiem Historisch Databank pagina WESTERDAM - ID 7233.
** Springer rekent af met het verhaal dat ze zich voor haar man het leven benam. Het was door haar man.
*** Bij de commerciële uitgave op bol.com is een besprekling gevoegd door ene 'pdoornb'. Die stelt: “Springer [( pseudoniem van Carel Jan Schneider, 1932-2011)] is nooit een Bekende Nederlander geworden. Hij schreef veel van zijn boeken in vrije uurtjes op diplomatieke posten. Geen rondjes langs radiostations en tv zenders of signeersessies in boekhandels en warenhuizen, nooit in “Zomergasten” om zijn boeken aan te prijzen, want hij was vaak gewoon op zijn werk in Luanda, Bangkok, Dhaka of Oost Berlijn.”

De krater

De Krater is het boekenweekgeschenk voor 2025 en geschreven door Gerwin van der Werf. Het was de keuze uit 149 ingezonden manuscripten. Van der Werf publiceert volgens de opgenomen bibliografie sinds 2010 (Gewapende man, roman) en schreef sindsdien nog zes romans en produceerde twee bundels met columns.

Hij schreef eerder al verhalen, zoals Hij voltrok het vonnis met een spons, dat eind 2007 de derde prijs in de Trouw Schrijfwedstrijd won. Een jaar later werd zijn Ik lust geeneens mandarijnen zelfs gekozen als winnend verhaal: “Vanwege zijn subtiele humor, zijn mooie stijl en het overtuigende puberperspectief.” Terra Alta werd in 2008 gekozen als beste Zomerverhaal door de Volkskrant. Later won hij de Turing Nationale Gedichtenwedstrijd in 2009 met het gedicht Misbruik (het werd geslecteerd uit bijna 16.000 gedichten).

Misbruik

Met de pen roer ik mijn koffie
met de schaar krab ik mijn kop
met een mouw veeg ik mijn snot weg
dweil met mijn sok een melkvlek op

Mijn nagel drukt in ’t tafelblad
een diepe kloof groeit daar gestaag
woorden weeg ik met het vreten
dat retour komt uit mijn maag

Met mijn tanden bijt ik splinters
uit de poten van mijn stoel
uit mijn tenen vloek ik psalmen
tot ik er niets meer bij voel

Zelfhaat weeg ik bij het opstaan
in jouw levenloze blik
woede meet ik met mijn knokkels
en mijn schaamte met mijn pik

Licht verpulver ik met vuurwerk
herrie met een spijkerboor
waanzin smoor ik in mijn verzen
waar zijn die dingen anders voor?

Dat Van der Werf voor mij een onbekende schrijver is dat ligt echt aan mijzelf. Zijn vroege werk wijst sterk vooruit naar het geschenk voor 2025. Hij had zijn eigen klankkleur al vanaf het begin. In Terra Nova loopt een motor met pech vast in Lapland (ook met een verwijzing naar Nooit meer slapen van Hermans). In het geschenk gaan twee broers en een zus in een rode, lelijke Golf uit het jaar nul, op een krater af waar 15 miljoen jaar geleden een meteoriet is ingeslagen.
    Voor 2007 en vanaf 1996, duikt Van der Werf regelmatig op in de pers, maar dan als musicoloog en componist. Een ingezonden brief in Trouw van 18 juli 2007 lijkt een toevallig scharnierpunt. Die brief sluit af met de woorden: “(...) Wilders moet alom bestreden worden. Bestrijden is iets anders dan je afkeuring uitspreken! Het is ongehoord, ontoelaatbaar, en in mijn geval - als docent tussen christenen, moslims, hindoes en atheïsten - ronduit beschamend dat in Nederland dit wordt aanvaard als een normale politieke stroming.” De schrijver blijkt een man midden in de samenleving met het klaslokaal en reisavonturen als natuurlijke omgeving. Uit die werelden komen ook de al genoemde verhalen en vervolgens boeken.

On the road met broers en zus. Het tovert een verhaal tevoorschijn over botsende liefde tussen drie verschillende personen die opgroeiden in een gezin waar de vader bewust onder een trein is gelopen, en de nieuwe vriend van de moeder een weinig gewaardeerde Joepiedepoepie is. Ondertussen komen terloops langs: gender identiteiten, seksuele voorkeuren, puberaal gedrag, de werkelijkheid naar je hand zetten, depressie, autisme, blowen, en hobby's die net over het randje zijn, zoals het verzamelen (= afschroeven) van verkeersborden. De borden die in Duitsland in de kofferbak worden gelegd zijn grappige vondsten: Frauenparkplatz en een parkeerbord voor politiewagens. Bij het eerste zegt Johnny dat het iets is voor het hoofdeinde van zijn bed. Het geeft een beetje zijn type branie humor weer. De jongste, wat flauw, Benjamin, heeft last van depressie. Zus Eden organiseert de tocht om hem en stiekem ook zichzelf te helpen.
    Makkelijk is het leven voor de drie niet, maar ze zoeken juist door en tijdens deze trip naar verluchtiging ervan, om uiteindelijk te concluderen dat we vrijwel niets zijn in het heelal, zelfs niet als de hele blauwe aarde bij elkaar wordt gepakt, maar toch dat als de een zich door persoonlijke problemen en narigheid slaat dat de ander kan motiveren het ook te doen. Het klinkt als een bruikbare les.

Het geschenk begint meteen al met korte en krachtige zinnen, zonder opsmuk. Sterker nog, met het tegenovergestelde van tierelantijnen; als er niets aan is, dan is het ronduit 'kut'. Je leest ook bijna de Nederlandstalige hiphop in de zinnen: “Ik ben Eden/geef mij een zak chips/en ik ben al dik tevreden/” (schuine strepen toegevoegd, MB). Maar het koste me juist door die jongerentaal moeite om in het verhaal te komen. Als op de vijfde tekstpagina al populair is geschreven: “Lang verhaal kort,” met daarna een samenvatting van het voorgaande, komt de vraag op wat zo'n novelle voorstelt die de lezer kennelijk na een beetje tekst al moet vertellen wat hij las. Maar het is niet de schrijver die aan het woord is. Nee het is zus Eden, die ook wel broer wordt genoemd, omdat ze zo op een jongen lijkt. Het is haar taal en daarmee is ze de enige niet; je komt deze frase ook in het wild te pas en te onpas tegen. Het kost me nog vele pagina's om me bij die taal neer te leggen, maar de schrijver wint het uiteindelijk wel van mijn ongemak. Ik ga in zijn vertolking mee.

In een bespreking worden de overeenkomsten met Tsjik van Wolfgang Herrndorf genoemd:

“Ook dit boek verhaalt over een road trip die (in dit geval twee) pubers maken in een oude auto... Ook door Duitsland, uiteraard. Op enig moment voegt zich een meisje bij hen, en dan is de constellatie hetzelfde als in ‘De krater’. Ook hier is het een probleem om aan benzine te komen. Ook hier krijgen ze moeilijkheden met de Polizei. En ook in ‘Tsjik’ gaat het op een gegeven moment over de kosmos, over het heelal en over leven op andere planeten, als de karakters naar de sterren kijken en daarover fantaseren. En vooral: in het boek komt ook een scène voor met een krater en een kraterrand: een maanlandschap met allemaal kraters (weliswaar gevormd door een bruinkoolmijn, maar toch…).”

Het ligt voor de hand om aan dat boek te denken (ik besprak Tsjik hier), maar in road trips krijgt men vrijwel altijd met de politie te maken en veel meer smaken dat België, Frankrijk en Duitsland zijn er vanuit Nederland niet en je kan ook voor twee vrouwen kiezen, wat beatniks, of een paar schurken, maar dan zouden andere vergelijkingen bovendrijven. Dat een schoolmeester jongeren koos voor zijn verhaal. Vreemd? Niet echt.

En ook in Zomer (hier), een van de vier seizoenenboeken van Ali Smith, zit een jongen die geobsedeerd is door tijd en ruimte. Ook dat komt veel voor en opent bovendien voor een schrijver veel mogelijkheden voor beeldspraak. In het geschenk is de na de inslag weer dicht gegroeide krater een mooie en overduidelijke verwijzing naar de vader die verdween. De materie verdampte tijdens de klap.

Uitgave in het Fries.

Het blijft tot de verbeelding spreken wat men de ruimte in stuurde om andere leven duidelijk te maken wie wij mensen zijn. Ook hier. De Vijfde van Beethoven ging mee en wordt door Johnny kutmuziek genoemd, maar er is ook het Akkadische zinnetje, dat is opgeschreven zoals Eden het in een wegrestaurant hoorde: 'Anadanish lushoemoe.' Haar broer Benjamin weet precies hoe je het schrijft 'Ana dannish lūshulmum' (op de NASA website vertaald als: de beste wensen voor iedereen). Akkadisch is overigens een dode taal die “eeuwen voor Christus in het Midden-Oosten werd gesproken.” De woorden eruit staan als opnames op de schijf die meegingen met de Voyager. Luister maar.
    Eden luisterde ernaar. Broer Benjamin zocht blijkbaar al eerder naar de exacte schrijfwijze. Voor de oudste, Johnny, hoeft het allemaal niet. 'No shit,' zegt hij als hij hoort wat het betekent. Ze hebben er alle drie iets anders mee. Ze verschillen hoe dan ook, maar zijn wel samen op pad. Het is hiermee niet alleen een verhaal voor jongeren, zoals sommigen menen. Ook ouderen moeten nog soortgelijke stappen zetten om volwassen te worden.