Vaders en zonen

Vaders en zonen van Iwan Toergenjev wordt gezien als zijn meest toegankelijke werk en dat lijkt me te kloppen. De schrijver kijkt graag om zich heen, pikt een idee of stemming op en schrijft er in de vorm van een roman over. Hier met voorzichtig ook zijn eigen mening, maar wel in een uiterst heldere structuur.

In het voorwoord door vertaalster Aleida G. Schot* staat dat dit boek werd geïnspireerd door een jonge Russische medicus, net afgestudeerd in Sint-Petersburg, die de schrijver tegenkwam op het eiland Wight. De man was nihilist en keerde zich tegen de denkbeelden van de oude garde. Het begrip nihilisme stond destijds nog voor een mens die met een kritisch verstand bestaande vormen verwerpt en ze afbreekt als de kans zich voordoet en die geen enkele autoriteit wil erkennen. Deze medicus wordt in de roman het personage Bazarof, een militante materialist (ook al een begrip dat inmiddels voor velen een negatieve betekenis heeft gekregen en los is komen te staan van zijn filosofische betekenis) en eveneens nihilist. Hij is als zoon van een legerarts en zelf ook verbonden aan een medische opleiding.

Bazarof heeft een vriend, een volgeling, die tegen hem opkijkt, Arkady. Hij is de zoon van Nicolaj, een grootgrondbezitter die samenleeft met zijn aristocratische oom, Pavel. Nicolaj heeft een verhouding met zijn dienstmeisje Fenitsjka, waarbij hij zelfs een zoon heeft, Mitja. Vaders en zonen start in dit landhuis waar een hoop klemmen en vallen liggen om in te lopen voor jonge mannen die de wereld van de romantiek willen ontdoen. Het verhaal verplaatst zich vervolgens bijna als vanzelf via het landhuis van een rijke weduwe, Anna Sergejevna Odintsova, naar het bescheiden huis van Bazarofs ouders. Het verhaal is vooral de verpakking van ideeën, weliswaar in mooi papier, maar wel bedoeld als wikkel.

Als oom Pavel terloops tegen Arkady zegt dat een nihilist iemand is die niets repecteert, dan reageert hij met:

“Die alles vanuit en kritisch oogpunt beschouwt.”
“Is dat niet precies hetzelfde?'vroeg Pavel Petrowitsj.”
“Nee dat is niet precies hetzelfde. Een nihilist is een mens die voor geen enkele autoriteit buigt, die geen enkel principe klakkeloos als waarheid aanneemt, hoezeer dit principe zich ook in de algemene waardering verheugt.”

Die benadering is geen wet van Meden en Perzen, maar voor de een goed en voor de ander slecht. Pavel kan niet goed tegen de opstelling van vooral Bazarov. Hij zoekt continue de confrontatie. Arkady's en Mitja's vader meent dat het de ideeën van de jongeren zijn, een andere generatie, en de bittere pil die de ouderen moeten slikken is dat niet alles bij hetzelfde blijft. (Op de achtergrond speelt dat het verhaal kort voor het afschaffen van het lijfeigenschap handelt).

Toch heeft Nicolaj ook zijn twijfels over het afwijzen van poëzie en het niet voelen voor kunst en de natuur. Bazarov wijst ook de romantiek af en gaat vooral voor de harde wetenschap. Liefde is niet meer dan een chemisch proces en als het misloopt dan duikt elders wel weer een nieuwe liefde op; niets om je druk over te maken. Het is bijna of door hem de roman zelf aangevallen wordt en Toegenjev maakt duidelijk dat het zo simpel niet loopt, zeker niet in de liefde.

In het landhuis van Anna Odintsova geldt een strikt regime van opstaan, ontbijt, lunch, diner en dat alles op vaste tijden, daromheen vinden activiteiten plaats. Dat past niet in de kritiek op vastgeroeste vormen van een nihilist. Arkady en Bazarov stemmen er dan ook niet mee in, maar tegelijkertijd vonden ze het wel plezierig dat alles als op rolletjes verliep. Kennelijk waren de jonge heren toch wat dogmatisch in hun afwijzen. Maar er zijn ook zaken waar veranderingen niettemin wel gewenst zijn. Zelfs Pavel moet tenslotte toegeven dat Bazarov gelijk had toen hem zijn aristocratisme verweet. Het is een pose om af te leggen. Dat kan alleen maar gelukkiger maken.

Bazarov meent dat zijn strijd tegen de vastgeroeste normen en waarden en alles afschudden wat niet bewijsbaar is, niet materialistisch of dat romantisch is, tot een bitter, wrang en eenzaam leven leidt. Het is volgens hem niets voor Arkady die heeft teveel jeugdige overmoed, enthousiasme, en is te weinig brutaal en kwaadaardig. “Jij bent een beste jongen, maar je bent tenslotte maar een klein liberaal heertje, et volatoe, zoals mijn vader zegt,” zegt de leraar bij het afscheid tegen zijn leerling. Bazarov gaat naar zijn ouders die uitbundig van hem houden en hij stiekem ook heel veel van hen. Zo boosaardig is hij nu zelf ook weer niet, maar aan zijn gepassioneerde nihilisme en materialisme houdt hij wel vast.

Dat Vaders en Zonen zijn meest bekende boek is geworden, verbaast niet. Het leest gemakkelijk weg. Het is duidelijk van structuur en idee en bovendien krijg je wel de bekende sfeer van de Russische adel op het land mee. Alleen al dat ik emotioneel meeleef met de romanfiguur Bazarov toont aan dat hij als romanfiguur ongelijk had. In het boek rekent Toergenjev af met een te ver doorgevoerd idee over hoe de oude vormen en gedachten moeten sterven en de wereld volledig moet steunen op nieuwe krachten. Ook vormen uit die oude wereld zijn niet allen totaal waardeloos.

Noot:
* Het gaat om de derde druk, 1967, bij Meulenhof. Schot heeft in haar vertaling accentstreepjes gezet op de lettergrepen waarop in het Russisch de klemtoon ligt. In deze korte bespreking laat ik die weer weg.