Alkibiades

Het komt zelden voor dat ik een roman ga lezen door een bespreking in de Militaire Spectator. In het wetenschappelijke militaire periodiek schreef Kolonel ter Zee drs. Henk Warnar: “Ilja Leonard Pfeijffer heeft met zijn omvangrijke historische roman Alkibiades niet alleen een boeiend verhaal geschreven, maar ook een uitermate waardevolle bijdrage aan de Nederlandse krijgskunde geleverd.”

Alkibiades is verdeeld in 12 boeken die staan voor evenzoveel papyrus rollen. Op de eerste elf ervan maakt de extravagante strateeg en politicus de kroniek van zijn leven op en verantwoord zijn soms onnavolgbare inzet voor Athene. Hij wijst tenslotte op een oplossing voor de problemen van de stadstaat. Zijn tweede levensgezellin Timandra schrijft de laatste rol vol en daarmee de epiloog. Deze opzet geeft aan het omvangrijke boek een heldere vorm.

Krijgskunde
Warnar kan zich “geen in de Nederlandse taal geschreven boek herinneren dat me meer krijgskundige wijsheid heeft gebracht dan deze roman.” Hij wijst in zijn bespreking op verschillende punten, zoals de samenhang tussen staatsvorm en de wijze van oorlogsvoering, de botsing tussen moraal filosofie en realpolitik handelen, strategische overwegingen (zoals het garanderen van de toestroom van graan, en kapitaal), de keuze op welk gebied de oorlog wordt gevoerd (zee of land).

Opmerkelijk is al in het begin een morele kwestie met realpolitieke kant. Terwijl de machtigste politiek leider van Athene, Kleon, de mannen van Mytilene wil laten doden aangezien zij de kant kozen van Sparta, betoogt de schuchtere politicus Nikias in drie punten waarom dit niet in het belang is van Athene. Het is een les machtspoltiekdenken, waar ook de morele kant goed uit de verf komt. Er zijn meer voorbeelden te vinden in de roman waar sprake is van deze samenhang, overigens ook waar machtspolitiek geen gelijke tred houdt met ethiek en moraal.

Verder plaatst de recensent het boek in tijd en omstandigheden, nl. tijdens de Peloponnesische oorlog, de klassieke wereldoorlog tussen Athene en Sparta, die uitgevochten werd tussen 431 en 404 voor Chr. Toch is het zeker geen oorlogsboek. Oorlog en belegeringen komen wel regelmatig voorbij, maar worden meer aangestipt dan behandeld. Het boek lijkt er niet over te gaan, dat blijkt ook uit wisselen tussen de termen generaal en admiraal voor de belangrijkste officieren of tussen infanteristen en mariniers.¹ De gevechten worden genoemd om de levensloop van Alkibiades aan elkaar te rijgen. De filosofie en sociologie achter oorlog krijgen in het boek meer aandacht.

Na een kwart eeuw oorlog beseffende inwoners van Athene dat ze die oorlog niet willen (met vele slachtoffers, inkomsten verlies en vernielingen, lege voorraadkasten etc.) en was het daardoor ondenkbaar geworden dat ze er ooit zelf toe hadden besloten. In plaats daarvan besloot het volk zich verraden te voelen door zijn leiders en met enkele af te rekenen en daarmee anderen – die de verontwaardiging het best hun kant op wisten te kanaliseren – te steunen. Dat het minder krijgskundig is dan ik op grond van de bespreking verwachtte, wordt goed gemaakt door het verhaal dat me meesleept door de Griekse en Perzische geschiedenis en dat ook nog eens met oog voor het heden.

Populisme
In de bespreking door KTZ Warnar staat dat “demagogie, populisme en schandalen” verstandige militair-politieke besluitvorming belemmeren. Dat komt zeker uitgebreid aan de orde en het is onmiskenbaar dat deze begrippen, en dan met name het populisme, onderwerpen zijn die de in Genua woonachtige schrijver onderzoekt en te lijf gaat. Al vroeg in de roman wordt de vraag gesteld of het populisme (ook wel ochlocratie) het einde van de democratie in kan luiden. De invloedrijke leermeester van Alkibiades, de filosoof Socrates is er van overtuigd. Alkibiades bedenkt zichzelf tijdens een storm op zee “hoe lastig het is koers te houden wanneer men bij voortduring gedwongen is te reageren op zwellende en zinkende golven.” Dat dit een metafoor is “voor de onmogelijkheid een consistent beleid te voeren met een politiek bestel dat wordt geregeerd door de woest klotsende golfbewegingen van de publieke opinie,” bedenkt hij zich pas later. Het is even een ernstige waarschuwing aan de lezer in de 21e eeuw.

De ochlocratie wordt een crisisstadium genoemd “gekenmerkt door door volatiliteit van het politieke klimaat, daaruit voorkomend wantrouwen jegens de instituties en de politiek, schandalen die dit wantrouwen dagelijks nog meer voeden, inefficiëntie van het openbare bestuur en onvermogen om met toekomstvisies en langetermijnstrategieën de waan van de dag te overstijgen,” zo beweerde filosoof Protagonist in een pagina's lang betoog over de cycli in de staatsvormen. Eerder in deze toespraak verklaarde hij al dat democratie al snel niet meer begrepen zal worden als voorrecht, maar als mogelijkheid om het eigenbelang na te streven. “Het volk wil steeds meer in ruil voor steeds minder verplichtingen en inspanningen.” Politici reageren hierop en “mobiliseren allerlei vormen van verontwaardiging” en presenteren zich vervolgens “als voorvechters van de gekrenkte waardigheid en verkwanselde belangen.”

“De oorzaak van falen is tevredenheid, die
een glimlach op lippen en zoete slaap op
de oogleden druppelt voordat de doelen op zijn.”

Uit papyrus rol IX, De tiran van Athene, hoofdstuk 11, p. 521.
(Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij De Arbeidspers, 2023 (10e druk))

Maar ook de democratie komt er niet genadig van af: “Als het staatsbestuur in handen is van het volk, beginnen zich facties te vormen die hun aandacht en energie meer richten op de bestrijding van rivaliserende facties dan het algemeen belang,” weet een Perzische Gouverneur (satraap) te melden om de kritiek op de absolute monarchie te smoren. Hij voegt toe dat dit de democratie onooglijk maakt en kortzichtig en er vervolgens toe leidt “dat het volk zich van de eigen democratische instituties begint af te keren en de roep om een sterke leider steeds luider klinkt.” Ook dit is weer een inzicht dat nog actuele waarde heeft. Los van de nadelen wordt democratie door Alkibiades toch beschouwd als de minst negatieve bestuursvorm, waarbij het van belang is dat het om beleid op de langere termijn en niet alleen machtsstrijd gaat. De beschreven gang van zaken in Athene tijdens de Tweede Peloponnesische oorlog onderstreept deze visie op schrikbarende wijze.

Actueel
Het populisme won aan kracht toen Perikles overleed. Hij was niet alleen een bekwaam bestuurder en de pleegvader van Alkibiades, maar ook een politicus die niet bang was om het volk tegen te spreken en hij kon zich dat veroorloven dankzij het respect dat hij genoot. Toen hij wegviel ontstond een gevecht om de macht en om de aanhang van het volk.

Terwijl dit in de verte al doet denken aan het Nederland van nu, leidt de pest epidemie die Athene trof tot een verandering van historische omvang. Die uitbraak,waarbij mensen massaal stierven, kan mits je de proporties in het oog houdt, vergeleken worden met de corona pandemie die de wereld trof tussen 2020 en 2022. Zo wijst een boek dat bijna 2½ millennium geleden speelt ook naar de huidige tijd en dat is misschien ook moeilijk te vermijden. Het hele boek door neig je er naar om aan het nu te denken. Alkibiades zal het reflecteren op grond van vroegere periodes beschrijven als het over zijn overleden vrouw gaat: “Waarom spreken we over het verleden? Het antwoord op dit vraag heeft Hiparette mij gegeven (…) ze [heeft] mij geleerd in te zien dat het verleden een spiegel is waarin we onze eigen dilemma's kunnen herkennen.” In de sport zou je zeggen dat het een wedstrijd in de wedstrijd oplevert, twee verhalen voor de prijs van een, het wedervaren van een vooraanstaande persoon in de Peloponnesische oorlog en vanuit dat verleden een blik op het heden.

In een betoog over de kracht van de leugen en de zwakheid van de waarheid staan de woorden dat de strijd tussen beide “door de leugenaar omgevormd is tot een strijd tussen alternatieve meningen.” Het zou zo uit het boekje van de maniakale kandidaat voor het presidentschap aan de overkant van de Oceaan kunnen komen. Hier stelt Alkibiades enkele eeuwen voor Christus dat er zo naar kijken van feiten een mening maakt die daarmee van tijdelijke aard zal zijn. De kracht van die aanpak laat zich onderschrijven door de veel gehoorde  en alleen op het eerste gehoor redelijke frase 'ieder zijn mening', met de weteschappelijke kennis en die van de leek als gelijkwaardig.

Hoop
Het boek zit vol kleine cadeautjes zoals, om er een uit te halen, een uitwijding over hoop. Het motto 'hoop doet leven' wordt door Pfeijffer via Alkibiades van repliek gediend.

“Hoop goede vrienden, is een luxe die alleen hij zich kan permitteren die haar niet nodig heeft omdat hij voor het gevaar is toegerust, terwijl de hoop zelf een gevaar vormt voor wie niets dan hoop heeft om zijn hoop op te baseren. Hoop is van nature een illusie, want wat is hoop anders dan de fata morgana van een gewenste afloop die zich in alle realistische scenario's weigert te vertonen? Hoop is vermomde wanhoop. (…) Er zijn in de geschiedenis meer mensen door hoop geveld dan door speerpunten en zwaarden.”

Het fragment is langer en stelt vragen aan mensen die de hoop niet willen verliezen; die de hoop zien als een motiverende wind in de zeilen bij stroom tegen, en die dan een koers bepaalt. Is het inderdaad de luxe van gebakken lucht? Elders, maar wel centraal in het verhaal, wordt hoop gezien als een houvast, als een kracht, en een bedreiging voor de gevestigde macht. Het is de hoop die met vuur en pijlen bestreden moet worden.

Spiegel
Het is een lijvige roman met een enorm notenapparaat (140 pagina's), een tijdlijn, een namenlijst, verklaring van muntwaarde, kaarten, en een uitleg van lengte en inhoudsmaten. De gebonden versie die ik las, bevatte ook twee leeslinten. Het is het soort luxe waar ik heel kinderlijk blij van wordt. Dat het boek zwaar in de hand ligt, wordt er weer enigszins door verzacht. Maar het is vooral de duik het verleden in, die spiegel voor het heden, die het plezierig en interessant maken met Alkibiades te vluchten in de kroniek van zijn leven als ijdele strateeg, generaal, en gevallen politicus. De sensitieve man die ook vrouw kon zijn, en zich daarmee groots toonde. Met dit laatste nam hij ook afstand van het binaire sekse onderscheid. Weer een haakje van toen dat vastzit in het heden en waarover nu op het scherpst van de snede een strijd woedt tussen het zelf kunnen bepalen hoe je gender identiteit eruit ziet en de ingesnoerde werkelijkheid van de duidelijkheid die zich baseert op hoe het hoort en altijd was (dat laatste meent men tenminste aan de conservatieve of reactionaire kant).

Het is de kunst de denker met de lange haren (net als Pfeijfer zelf) en strateeg met de geharde spierbundels, serieus te nemen, maar zijn woorden ook te wegen. En net als de prinses van Sparta,  Kyniska, ook met hem te lachen. Sokrates hield van hem en verklaarde dat hij een man was die niet oud werd en daardoor niet de man was geworden die hij had kunnen zijn. Alkibiades verlangde gezien te worden met flair vervuld, zo meende de wijsgeer. En nog steeds is er debat rond zijn rol en betekenis.²
Deze roman past in dat gesprek, maar is meer dan dat. Het is ook een vingerwijzing naar deze tijd, een waarschuwing zelfs, meer politiek filosofisch dan krijgskundig.

Noten:
1 Het eerste korps mariniers werd zo'n 19 eeuwen later in Spanje in het leven geroepen, gevolgd door de Nederlandse mariniers ruim een eeuw later, vermoedelijk waren het mariners die door Pfeijfer naar mariniers zijn vertaald in plaats van naar zeelieden. Verder kan je voor krijgskunde beter artikelen door gespecialiserde auteurs lezen die dit beschrijven, zoals William Ledyard Rodgers in 'Greek and Roman Naval Warfare; A Study of Strategy, Tactics, and Ship Design from Salamis (480 B.C. TO ACTIUM). ('Dit boek ken ik niet, maar in mijn boekenkast staat een boek met een hoofdstuk van Rogers over de slag bij Marathon, dat me veel wetenswaardigheden bijbracht). Niet dat een roman geen andere aspecten toevoegt, maar krijgskundige wijsheid is wat veel van het goede.
2 De engelstalige wiki over Alkibiades is uitgebreid (een kleine tienduizend woorden lang en rijkelijk geïllustreerd) en de liefhebbers van de mooie generaal als romanpersonage wordt gewezen op nog een aantal romans waarin hij de/een hoofdrol speelt: “He has been the main character in historical novels of authors like Anna Bowman Dodd, Gertrude Atherton, Mary Renault, Rosemary Sutcliff, Daniel Chavarria, Steven Pressfield, Peter Green and Ilja Leonard Pfeijffer.”