Of mice and men

Of mice and men van John Steinbeck pak ik uit een weggeefkast in Wijk aan Zee. Afgelopen zomer las ik The Grapes of Wrath en dat had indruk gemaakt. Nog meer dan dat boek heeft dit een zweem dat het een middelbare scholierenboek is. Inderdaad staat deze versie vol strepen, aanduidingen en achterin is zelfs een korte samenvatting geschreven. Iemand heeft de Penguin uitgave uit 1993 gebruikt voor school. Bovendien draagt het binnen op de kaft 'n stempel van een kleinschalig gymnasium in Velsen-Zuid.

De uitgever zet het boek in een korte inleiding neer als een van de drie werken van Steinbeck over de werkende klasse van Californië. Samen met de twee hiervoor al genoemde boeken, uit de tweede helft van de jaren dertig, behoort ook In dubious battle daartoe.

Als ik de cover zoek vind ik die op een pagina waar een onderwijzeres wordt geïnterviewd over haar lessen rond dit boek. Ze vertelt dat gesprekken met ouders nodig zijn om hen duidelijk te maken waarom het gelezen moet worden. Zij vinden veeal dat hun kinderen er nog niet aan toe zijn. Dat is de politiek correcte aversie. Er is ook een ronduit conservatieve weerstand. Het boek was weliswaar meteen populair, maar werd ook gezien als een werk dat verboden moest worden. “Aanklachten waren onder meer dat het ‘godslasterend’ is, ‘ziekelijke en deprimerende thema’s’ bevat en de auteur zich tegen het ondernemerschap keert. Anderen noemen het ‘denigrerend tegenover Afro-Amerikanen, vrouwen en ontwikkelingsstoornissen’,” zo wordt in het artikel gesteld.

Lerares Jodie Scales gebruikte het boek al vijf jaar in haar lessen Engels aan de middelbare school van Selma (Indiana). Voor haar is het onder meer waardevol, omdat “het morele en ethische kwesties behandelt binnen de structuur van een verhaal.” Het draait daarbij bijvoorbeeld om vormen van geweld en misdaad. Misdaad die te begrijpen is, andere daden die meteen afkeer oproepen of juist tragisch zijn en handelen waarvan de achtergrond niet meteen duidelijk is.

De structuur is eenvoudig. Het verhaal begint waar het eindigt en speelt tussendoor rond het erf van een boerderij. Hooguit wordt kort afgedwaald naar vroeger of gedroomd van de toekomst. De kleine en intelligente George zoekt naar werk samen met de grote oersterke en simpele Lennie. Die tweede is kinderlijk, maar ook lief. Verder is er nog een hand vol uitgesproken personages. Van de zwarte knecht Crooks, via de capabele voorman Slim naar de door een arbeidsongeval gehandicapte Candy.

Crooks werkt het langst van allen op de boerderij. Hij heeft een woonruimte in de schuur bij de paardenstallen. Hij hoort er niet echt bij en als hij dat even vergeet dan zet de vrouw van de boerenzoon  hem meteen op zijn plaats. Hij krimpt ineen en cijfert zichzelf vervolgens helemaal weg. Het rascisme in woord en daad werkt om hem eronder te houden. De vrouw prent hem zijn plaats in op uiterst vileine manier. Die echtgenote is een flirt van de eerste orde en zoekt toenadering tot alle mannen die ze tegenkomt. Haar man Curley is jaloers, agressief en een goede bokser. Die combinatie hangt als een dreiging boven de boerderij en vooral boven Lennies hoofd. Hij wordt gewaarschuwd dat het een vrouw is als een val waar je gemakkelijk in stapt.

De vriendschap tussen Lennie en George verbaast de anderen op de boerderij. Die ingewikkelde band is een van de thema's van of Mice and Men. George is continue bezig om de kinderlijke Lennie te behoeden voor een misstap die verdergaat dan het te hardhandig om gaan met de dieren waar hij zonder terughoudendheid van houdt. Het zal een keer misgaan, voordat ze samen op een idyllisch boerderijtje met haard en wat dieren van henzelf zullen zitten – waar ze zich niet het ongans hoeven te werken – en zelfs in die droomsituatie zullen de problemen niet uit te sluiten zijn.

De vrouw van Curley krijgt geen eigen naam, ze ís de vrouw van. Een vorige lezer heeft achterin opgeschreven dat ze mentaal gehandicapt is. Dat lijkt een correcte diagnose van haar gedrag. Al is het ook een vrouw die aan haar eigen lot wordt overlaten (de valium wordt hiervoor pas later een 'oplossing') door haar patserige man. Diezelfde persoon schrijft: “ironisch genoeg wordt ze het grootste obstakel om de droom te verwezenlijken.” Verder wordt genoteerd dat het verhaal speelt tijdens de crisis van de jaren dertig. Een tijd met wurgende slechte werkomstandigheden en grote armoede. Ook dat tekent het verhaal. Het ligt nu meer voor de hand om het te koppelen aan de Black Lives Matter beweging. Of aan een ander thema dat nog steeds speelt: de wijdverbreide aanwezigheid van vuurwapens in de samenleving van de Verenigde Staten. Een verschijnsel dat de al aanwezige problemen onbeheersbaarder maakt.

Crooks gelooft niet veel van dat boerderijtje waar George en Lennie van dromen. Hij heeft al teveel mannen met een zelfde gedachte gezien die nooit zo ver kwamen, omdat ze hun geld opdronken en naar de hoeren brachten.

Ik kreeg inderdaad begrip voor de geweldsmisdaden. Dergelijk meeleven ligt in de lijn van het verhaal, maar blijft ook verontrustend.* Dat je als onderwijzeres het boek graag gebruikt valt daarom te begrijpen. Het verhalend beschrijven van misstanden is literair interessant, maar ook een begin van een gesprek en in de praktijk het begin van een oplossing.

Noot:
* Het deed me denken aan de eerste ik keer dat ik dat gevoel had bij het kijken naar Los Santos Inocentes van regiseuir Mario Camus; een film die eveneens op een boerderij speelt, maar dan in de Spaanse jaren zeventig onder dictator Franco.